یادداشتهای مدیر مسئول

یادداشت مدیر مسؤول مجله

اشاره ای به اهمیت مشاوره خانواده از دیدگاه اسلام

باری دیگر خداوند را شاکرم که توانستیم، برگ زرین و شماره دوم از مجله وزین مشاوره و روان درمانی خانواده را که حاصل تلاش دستندرکاران مجله و حاصل نتایج تحقیقات محققان و خانواده درمانگران عزیز کشور است، به حضور خانواده های محترم و درمانگران خانواده و محققان علاقه مند به تحقیق خانوادگی تقدیم کنیم. در این بخش لازم دانستم، بحث کوتاهی در مورد اهمیت خانواده در اسلام مطرح کنم و جایگاه مشاوره خانواده را در این شماره و شماره های بعد برای خوانندگان در ایران و جهان روشن سازم. چون مشاوره خانواده گرایشی از  مشاوره به مفهوم کلی است، در این مقدمه به اهمیت و جایگاه مشاوره از دیدگاه اسلام اشاره مختصر می شود تا روشن شود که در اسلام و مکاتب دینی ما به بحث مشاوره اهمیت زیادی داده شده و پرداختن به امر مشاوره ریشه در مبانی دینی و اسلامی دارد. مشاوره در مفهوم جدید و حرفه ای آن ترجمه واژه انگلیسی counseling از ماده counsel به معنای پند، نصیحت، راهنمایی و پیشنهاد است. برای این مفهوم در اصطلاح تخصصی آن تعاریف فراوانی ارائه شده است. از آن جمله کمیته معیارهای حرفه ای انجمن روان شناسی امریکا در سال 1981 حرفه مشاوره را با توجه به جنبه‌های عملی و قابلیت‌های اجرایی آن چنین تعریف می‌کند: مشاوره یعنی کمک به مراجعین برای کسب مهارتهای فردی – اجتماعی و تغییر و یا اصلاح این مهارتها، توسعه و پیشرفت سازگاری و افزایش انطباق آنان با تمینات و خواستهای متنوع و متغیر زندگی، افزایش مهارتها به منظور مقابله با مشکلات محیطی و بالاخره توسعه انواع قابلیت‌های آنان در حل مسائل، مشکلات و تصمیم گیریها. کلمه مشورت و مشاوره که در تداول فارسی زبانان به کسر «واو» و «راء» تلفظ می‌شد ولی تلفظ صحیح آن مشاوَرَه به فتح «واو» و «راء» است واژه ای عربی است از ریشه شار، یشیر به معنای بیرون آوردن، آراستن و رأی زدن است (لغت نامه دهخدا، واژه مشاوره). در قرآن مجموعاً سه بار کلمات هم خانواده آن ذکر شده است و به معنای توافق و هم رأیی، اهتمام به جلب نظر و رأی مردم در مسائل و عاملی از مجموعه عوامل مؤثر در تشکیل یک جامعه سالم به کار رفته اند.

الف) فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا ... (بقره آیه 233)"اگر پدر و مادر با رضایت و مشورت یکدیگر تصمیم گرفتند، کودک را از شیر بگیرند، اشکالی به رأی آنان نیست. در این آیه مشاوره به معنای توافق والدین است".

ب) فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ (آل عمران، آیه 159)"پس در سایه لطف و رحمت پروردگارت با آنان نرمخویی کردی و اگر تندخو و سنگدل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند، پس از ایشان در گذر و برایشان آموزش خواه و در امور با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن که خدا توکل کنندگان را دوست دارد".

ج) وَالَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ (شوری، آیه 38)"[مؤمنان کسانی هستند] که ندای پروردگارشان را اجابت کردند و نماز را برپا می‌دارند و امورشان با مشورت سامان می‌پذیرد و از آنچه داده ایم، انفاق می‌کنند".

بنابر مطالب پیش گفته شده به نظر می‌رسد که مفهوم شور و مشورت در قرآن کریم در معانی سه گانه توافق و هم رأیی، اهتمام به جلب نظر و رأی مردم در مسائل از مجموعه عوامل موثر در ایجاد انسانهای صالح و تشکیل جامعه سالم به کار رفته است.

در احادیث ارزشمندی که از حضرت پیغمبر (ص) نقل گردیده، اهمیت مشاوره روشن تر می شود. المشاوَرَةُ حِصن من النَّدامَةِ و اَمن من المَلامَةِ"مشورت حصار ندامت است و ایمنی از سلامت (نهج البلاغه 3095).  لانَدِمَ من إستَشارَ" هرکه مشورت کند، پشیمان نشود (نهج الفصاحه 2509). لایفعلن احدکم امراحتی یستشیر"هیچ یک از شما کاری را جز با مشورت انجام ندهد (مکارم الاخلاق، صفحه 124).

حضرت علی (ع) نیز می فرمائید، جز با مشورت به راه درست نتوان رسید (غررالحکم 6/64). آراء را به محک یکدیگر بزنید تا صواب از میان آنها متولد شود (غرر و درر 2/266). مشورت کننده از خطا ایمن و بدوراست (ترجمه غرر درر 1/1256).

امام جواد(ع)می فرمائید: إن المشورة مبارکة "همان مشورت برکت است"(تفسیر عیاشی 1/250).

در آیاتی دیگر به مباحث تخصصی خانواده اشاره شده است و اهمیت پرداختن به آرامش و حل مشکلات خانوادگی به خوبی روشن می شود.

در باره نظام خانواده و شکل گیرى و اهمیت آن رهنمودهاى فراوانى در متون دینى ما اعم از کتاب و سنت وارد شده است. خانواده (زن و شوهر) در قرآن کریم آیاتى از آیات خدا و مایه آرامش روحى شمرده شده است، چنانکه خداوند فرموده است:

(ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم مودة ورحمة ان فى ذلک لآیات لقوم یتفکرون) (روم، 30/21)."و از نشانه هاى او این که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد; در این نشانه هایى است براى گروهى که تفکّر مى کنند». در جاى دیگر از زن و مرد به عنوان لباس یاد شده است: (هن لباس لکم وانتم لباس لهن) (بقره، 2/187). «آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هردو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید». به قول علامه طباطبایى در این آیه استعاره بسى لطیف به کار برده شده است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش مى باشد که همدیگر را از آلودگى و فجور محافظت مى کند و نیز همانطورى که لباس مایه زینت و زیبایى براى انسان است و زن و مرد نیز مایه زینت و زیبایى براى یکدیگر است. (هوالذى خلقکم من نفس واحدة وجعل منهازوجهالیسکن الیها)(اعراف،7/189). «او خدایى است که (همه) شما را از یک فرد آفرید; و همسرش را نیز از جنس او قرار داد، تا در کنار او بیاساید». جایگاه خانواده در روایات نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است که در اسلام هیچ بنایى محبوبتر از او پایه ریزى نشده است. پیامبر اسلام مى فرماید: «ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و اعزّ من التزویج». «در اسلام هیچ نهادى محبوب تر و عزیرتر از تشکیل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است». و نیز فرموده است: «ما استفاد امرؤ مسلم فائدة بعد الاسلام أفضل من زوجة مسلمة، تسرّه اذا نظر الیها، و تطیعه اذا أمرها، و تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله»، «هیچ فائده اى بعد از نعمت اسلام برتر و مفیدتر از این براى مرد مسلمان نیست که او همسرى داشته باشد که هروقت به او نگاه کند، مسرور و شاداب گردد و هنگامى که با او مراوده کند، اطاعت نماید، و هر وقتى که از نزدش برود، حافظ جان خود و مال همسرش باشد». «ان اللَّه عزّ و جلّ یحب البیت الذى فیه العرس، و یبغض البیت الذى فیه الطلاق». «خداوند خانه اى را که در آن عطر دل انگیز عروس بوزد دوست مى دارد، و خانه اى را که در آن سخن غم انگیز طلاق سرداده شود دشمن مى دارد». نظام خانواده از چنان جایگاه و مقام شایسته در اسلام برخوردار است که حتى تأثیر روى ثواب عبادت و بندگى مى گذارد، تا جایى که دو رکعت نماز کسانى که تشکیل خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردى است که شب و روز نماز بخواند. چنانکه امام باقر(علیه السلام) فرموده است: «الرکعتان یصلّیهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب یقوم لیله و یصوم نهاره»، «دو رکعت نماز مرد معیل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى است که شب را به عبادت بایستد و روز را با روزه سپرى کند».

پیامبر اسلام (ص) فرمود: "ما من شى‏ءٍ أحبُّ إلى اللَّه عزَّ و جلَّ من بیتٍ یعمر بالنِّکاح و ما من شى‏ءٍ أبغض إلى اللَّه من بیتٍ یخرب فى الإسلام بالفرقة یعنى الطلاق(وسائل الشیعه، ج 20، باب کراهة طلاق الزوجة ص 7).

هیچ چیز نزد خداوند محبوب‏تر از خانه‏اى نیست که به واسطه ازدواج آباد مى‏شود و هیچ چیز مغبوض‏تر از خانه‏اى نیست که در اسلام به واسطه طلاق خراب مى‏شود. و در حدیث دیگرى فرمود: تزوَّجوا و لا تطلقوا فإنَّ الطَّلاق یهتزُّ منه العرش( وسائل الشیعه، ج 22، باب کراهة طلاق الزوجة، ص 8)."ازدواج کنید و طلاق ندهید، چه اینکه طلاق، عرش خدا را به لرزه در مى‏آورد".

امام صادق (ع) فرمود: ما من شى‏ءٍ ممَّا أحلَّه اللَّه أبغض من الطَّلاق(همان، ص 9)" چیزى از امور حلال در پیشگاه خدا مبغوض‏تر از طلاق نیست".

این روایات و نیز روایاتى قریب به این مضمون که در متون اسلامى، وارد شده به خوبى جایگاه و ارزش والاى خانواده را تعیین مى کند. با توجه به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که مشاوره از دیدگاه اسلام دارای اهمیت زیادی است و می‌تواند بیشترین برنامه‌های آموزشی و تربیتی را در بربگیرد، برای این منظور لازم است که مسئولان برنامه وسیعی در زمینه امور مشاوره و بخصوص مشاوره خانواده تدارک ببینند.

با توجه به موارد فوق و روشن شدن اهمیت خانواده، این نظام مانند هر سیستم دیگر ممکن است، دچار اختلال کارکرد شود که می طلبد که مهندسان حاذق(مشاوران خانواده) به کمک نتایج تحقیقاتی و با پشتوانه ی علمی و عملی به کمک تعادل یابی این نظام انسانی بشتابند و تلاش این مجله فراهم کردن این توشه برای متخصصان خانواده درمانگری است. انشاالله در شماره های بعد به بحث تاریخچه مشاوره خانواده و چالشهای پیش روی آن در جهان و ایران برای مخاطبان خواهیم پرداخت.

منابع:

قرآن کریم

حسینی بیرجندی، سیدمهدی(1375). مشاوره و راهنمایی در تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

مطهری، محمدرضا(1379). مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی‌حوزه علمیه قم، 176-170.

دکتر ناصر یوسفی

                                                        مدیر مسئول فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده