یادداشت های مدیر مسئول

یادداشت مدیر مسوول مجله

سیر مشاوره خانواده در ایران

در گذشته تاریخ ایران، راهنمایى و مشاوره، از وظایف معلّمان و دانشمندان به حساب مى آمد. راهنمایى و مشاوره، محدود به مسایل خاص و زمان و دوره اى مخصوص نیست، بلکه همه مسایل و مشکلات انسان را در همه جنبه هاى مختلف و در همه دورانهاى رشد، شامل مى شود و از این رو مسایل و مشکلاتى که معمولاً در زمان قدیم به وجود می آمد، مردم براى کمک و راهنمایى به علمای دینی مراجعه مى کردند، مشکلات محدود به مسایل و مشکلات خاص و یا مربوط به دوره اى از دوره هاى رشد جسمانى، روانى نبود، بلکه همه مسایل را شامل مى شد. البته، مسایل فکرى، عقیدتى، روانى عاطفى، اجتماعى و فقهى، بیشتر مطرح بود. در تاریخ ایران، موارد زیادى به چشم مى خورد که جلسات مشاوره گروهى به عنوان جلسات مناظره انجام مى گرفته است، در چنین مناظراتى، هدف کشف حقیقت بود و اعضاى گروه مشاوره در ضمن بحث و گفتگوى خود، افکار و عقاید و اخلاقیات و توانمندیهاى خویش را مى شناختند و معمولاً کسانى هم، نظاره گر مناظرات بودند. آنان نیز از این نوع جلسات مشاوره اى بهره مى بردند و راه حل مسایل و مشکلات خود را پیدا مى کردند و حتى گاه جلسات مشاوره و مناظره را کسانى تشکیل مى دادند که مسؤول مدرسه و مرکز علمى بودند و یکى از اهداف آنان این بود که شخصیت علمى و اخلاقى افراد در این جلسات بروز نماید تا آنان براى تدریس، گزینش شوند؛ مانند جلسات مشاوره و مناظره که نظام الملک تشکیل مى داد و یا در آن شرکت مى کرد. این جلسات با شرایطى تشکیل مى شد، از جمله شرط مى شد که رابطه عاطفى بین اعضا برقرار شود و به هیچ وجه افراد حق ندارند به یکدیگر پرخاش کنند، بدون دلیل و منطق سخن بگویند و نیز باید از تکبر، کینه، غیبت، خودستایى و تجسس بى مورد در کارهاى شخصى و ... پرهیز نمایند. در بین دانشمندان مسلمان و ایرانى، تعدادى به مشاوره و روان درمانى خانواده نسبت به بیماریهاى روانى حادّ پرداخته و از این طریق، بیماران روانى را درمان مى کردند. معمولاً از محمد زکریای رازی (910- 802 م) که در شهر ری به دنیا آمد و رساله هایی درباره ی امراض باطن و کتاب هایی در مورد حرکات نفسانی، اوهام، حرکات عشق و طب روحانی نوشت، به  عنوان پدر این امور یاد می کنند؛ که در این رساله ها نکات مهمی در مورد خانواده یافت می شود. محمّد زکریاى رازى(251-313 ه ق)،  برخى از بیماریهاى روانى مانند صرع (غش )، سرسام هذیان، مالیخولیا، فالج (سست و فلج شدن عضوى از بدن )، رعشه و ... را ذکر نموده و طرق تشخیص و مداواى آنها را (که غالبا از طریق مشاوره و روان درمانى بوده است)، ارائه نمود. ابوعلی سینا (1008- 951 م) هم توجهات خاصی به بیماران روان و مشکلات روانی داشت. در کتاب قانون (طب) در آن فصولی در مورد بیماری های روانی وجود دارد که در آن اشاراتی به مشکلات فرد در رابطه با اعضاء به  عنوان بیماری روان شده است، که می توان دریافت که ابن سینا هم به نوعی به مشکلات روانی در رابطه با سیستم توجه خاصی را معطوف داشته است. ابن سینا به مشاوره فردی و خانوادگی در انواع مختلف اخلاقى، بهداشتى، تحصیلى، شغلى و عاطفى توجه کرده است و در مورد اختلالهاى روانى نظیر هیسترى، صرع ، واکنشهاى شیدایى و مالیخولیا و درمان آنها، نظریه داشته است . وى  جوانى از بزرگان آل بویه را که دچار بیمارى مالیخولیا شده بود و فکر مى کرد، گاو است و غذا نمى خورد و پیوسته فریاد مى زد که مرا بکشید، از طریق پذیرش او و ادعایش و اینکه باید او به دست قصاب سپرده شود، حالت ذبح را برایش فراهم ساخت و به او فهماند که ابن سینا او را خوب درک مى کند و باید معامله گاوهاى دیگر با وى بشود، بیمار بسیار شاد شد ولى آماده براى ذبح که شد، ابن سینا گفت: این گاو لاغر است، باید غذا بخورد تا چاق شود و ارزش ذبح داشته باشد. از این رو او دستور داد به وى غذا بدهند و برایش رژیم غذایى مخصوص مشخص کرد و بدین ترتیب غذاهای لازم را به او خورانید. پس از حدود یک ماه بهبودى یافت و درمان گردید. آنچه ابن سینا انجام داد، در واقع نوعى تغییر طرز فکر و نگرش بود که بیمار پیدا کرده بود و یا جوانى که از نزدیکان سلطان قابوس بود و بیمارى صعب العلاج پیدا کرد، ابن سینابا گرفتن نبض بیمار و خواستن ارائه گزارش مفصل و دقیق از محله هاى گرگان، به دست آورد که وى عاشق دخترى در یکى از خانه هاى آن محلّه ها است و هنگامى که گزارش به محلّه دختر نزدیک مى شد، نبض بیمار بیشتر مى زد و تغییر حالت پیدا مى کرد. ابن سینا بدین وسیله توانست از عشق و علاقه آن جوان آگاهى پیدا کند و در حل تعارض درونى به وى کمک نماید. وى ایجاد امید و بشارت به بهبودى را نیز در درمان بیماریهاى روانى بسیار مؤ ثر مى داند و توصیه مى کند که پزشک باید همیشه از این شیوه درمانى استفاده کند. خواجه نصیرالدین طوسى، به مشاوره خانواده و تحصیلى دانش آموزان بر اساس استعداد و میزان آمادگى و رعایت تفاوتهاى فردى آنان تاءکید کرده است.

در جریان تاریخ هشتاد ساله ی روان شناسی و تاریخ پنجاه ساله ی راهنمایی در ایران مشاوره ی خانواده تاریخچه ی چندان طولانی ندارد و عمر آن بیش از چند سال نیست و هنوز مراحل ابتدایی را می گذارند. هر چند که نخستین کلینیک روان شناسی در سال 1346 در دانشگاه تهران و تحت عنوان «مرکز مشاوره و راهنمایی» تشکیل شد، ولی در این کلینیک مشاوره ی خانواده به مفهوم آن چندان مطرح نبود. با این همه در مورد تاریخچه بهداشت خانواده در ایران اطلاعات کافی و چندانی در دست نیست ولی مدارک مربوط به اعتقادات مذهبی و سنتی نشان می دهد که همواره به معضل خانوادگی توجه شده است. چرا که حمایت از یتیمان و قبول کودکان بی سرپرست و کمک به افراد بی بضاعت در مکتب اسلام و سنت ایرانی از صفات ذاتی ایرانیان بوده و هست. تاریخچه ی خانواده درمانی در ایران را باید با تحولاتی که در مراکز بهداشت روانی صورت گرفته است مورد بررسی قرار داد. در اولین بیمارستان روانی در اکبر آباد تهران (خیابان سینای فعلی) باغی را در سال 1297 ایجاد کردند که به صورت «دارالمجانین» بود. نگهداری و سرپرستی از بیمار که  تجاوز به مادر و یا حمله به اعضاء خانواده از مشخصه های او بود، در این مرکز پذیرفته می شد. می توان این مرکز را اولین اقدام در زمینه ی توجه به مسائل خانوادگی قلمداد کرد. در سال 1336 برنامه ی روان شناسی بهداشت روانی از رادیوی ایران پخش شد که در آن برنامه هر چند عنوان آن راهنمایی خانواده نبود ولی به صورت کامل در مورد مسائل خانوادگی بحث و تبادل نظر می شد. امروزه در مراکز بهزیستی علاوه بر مرکز معتادان که با خانواده های معتادان کار می کنند، بخشی به نام صدای «مشاوره ی خانوادگی» ایجاد شده است که خدماتی در زمینه ی خانواده و مسائل اعتیاد فرزندان خانواده انجام می دهند. در مراکز جامعه روان پزشکی بخشی به نام «بهداشت مادر و کودک» و بخشی به نام «بهداشت و تنظیم خانواده» وجود دارد.

در چند دهه اخیر، مشاوره به صورت یک امر رسمى در مدارس ایران، مورد توجه قرار گرفت. ابتدا، ضرورت آن در مدارس در کنفرانسهاى فرهنگى در سال 1337 و 1338 در مشهد و آبادان مطرح گردید و همین سبب شد تا کلاسهاى کارآموزى براى دبیران به منظور آموزش مقدمات مشاوره و توجه به امر خانواده و تحصیل تشکیل گردید و مرکز مشاوره در اداره کل تعلیمات متوسطه بوجود آمد. در سال 1344 درس راهنمایى و مشاوره جزء دروس رسمى دانشجویان در دانشگاه تربیت معلم(دانشسراى عالى سابق)  قرار گرفت. در سال 1346 شمسى، وزارت آموزش و پرورش رسما از دانشکده هاى علوم تربیتى، دانشگاهها و مدارس عالى، تقاضاى تربیت مشاور را نمود. دانشگاه تربیت معلم (دانشسراى عالى سابق ) به تاسیس دوره لیسانس و فوق لیسانس رشته راهنمایى و مشاوره نیز مبادرت ورزید. در سال 1348 تعداد 49 نفر فوق لیسانس از آن فارغ التحصیل شدند و در مهرماه 1350 که اولین پایه دوره راهنمایى تحصیلى در آموزش و پرورش تشکیل شد، این فارغ التحصیلان به عنوان مشاور در زمینه تحصیلی و خانوادگی مشغول به خدمات مشاوره شدند. در ابتداى کار، براى هر 1250 نفر دانش ‍ آموز، یک مشاور وجود داشت و در سال 1357 براى هریک هزار دانش آموز، یک نفر مشاور راهنمایى وجود داشت.

در سال 1359، گرایش مشاوره در رشته علوم تربیتى به تصویب رسید و درس اصول مشاوره، در برنامه هاى درسى دانشکده هاى علوم تربیتى، تربیت معلّم و دوره هاى کارآموزى مربیان امور تربیتى مدارس، گذارده شد. در سال 1364 هسته هاى مشاوره تربیتى در سطح ادارات کل آموزش ‍ و پرورش شکل گرفت و به حل مشکلات دانش آموزان هر استان پرداخت. در سال 1367، رشته مشاوره در دانشگاهها مورد توجه خاص قرار گرفت و به تربیت مشاوران اقدام نمود و در سال 1369 برنامه کارشناسى ارشد مشاوره نیز به تصویب رسید و در برخى از دانشگاهها به اجرا درآمد. در سال 1371، در نظام جدید آموزش متوسطه براى هر دبیرستان، یک پست مشاور تربیتى و راهنمایى تحصیلى و شغلى، پیش بینى شد تا مشاوران با همکارى سایر دبیران متوسطه وظایف مشاوره و راهنمایى تحصیلى و شغلى دانش آموزان را بر اساس ‍ پرونده تحصیلى دوره راهنمایى،  نظر و علاقه دانش آموزان، نظر اولیا و نتایج اجراى تستهاى استعداد و علاقه دانش آموزان انجام دهند. در همین سال دو سمینار در زمینه ضرورت مشاوره و جایگاه آن در جامعه در دانشکده روان شناسى و علوم تربیتى دانشگاه علامه طباطبائى و دانشگاه تربیت معلّم تشکیل شد و بر استفاده واقعى از وجود مشاوران فارغ التحصیل این رشته تاءکید گردید. هم اکنون دروس مشاوره خانواده در سطوح کارشناسى، ارشد، دکترا ادامه دارد.

سپس با تاییدات خالق مهربان، زحمات و تلاش های پیگیر و متعهدانه جمعی از همکاران دلسوز و همت نمایندگان محترم در ششمین دوره مجلس شورای اسلامی در 15/2/1382 قانون تشکیل سازمان نظام روان شناسی و مشاوره جمهوری اسلام ایران به تصویب رسید که گام مهمی جهت سازمند کردن حرفه مشاوره در ایران بود که نظام دارای کمیسیون مشاوره خانواده است و اولین جلسه شورای مرکزی سازمان در تاریخ 17/1/83 با حضور کلیه اعضای منتخب برگزار گردید.

در سال 1386 اولین دوره ی دکتری مشاوره خانواده در دانشگاه اصفهان با همت استادان گرانقدر مشاوره خانواده راه اندازی شد و در سطح دکتری 4 دانشجوی مشاوره خانواده پذیرفته شد که اولین فارغ التحصیل این رشته در ایران  در تیر ماه 1389 توفیق و افتخاری برای اینجانب شد که مسئولیت خطیری را بر عهده بنده گذاشت که اینجانب هم جهت شکوفایی این رشته اقدام به انتشار فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده با در جه علمی- پژوهشی در سال 1390 کردم که مع الوصف با وجود نشریه های خانواده پژوهی، خانواده و پژوهش و پژوهشهای مشاوره در ایران، فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده اولین نشریه در زمینه تحقیق در زمینه ی اثربخشی مشاوره و روان درمانی خانواده به طور تخصصی در ایران محسوب می شود.

دکتر ناصر یوسفی

مدیر مسئول فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده

استادیار و مدیر گروه مشاوره خانواده دانشگاه کردستان

شهریور 1391