پیمایشی در منابع آموزشی نظام دانشگاهی: کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی

مقدمه و بیان مسئله

علیرغم گسترش روش‌های جدید آموزشی مانند آموزش‌های نیمه‌حضوری و از راه دور و ظهور کتاب الکترونیکی، اهمیت تألیف و تدوین کتاب‌ درسی[1] دانشگاهی مطلوب بیش‌ازپیش افزایش یافته است (Yarmohammadian & Armand & Zarei, 2009). کتاب درسی نخستین رسانه انتقال دانش به دانشجو به شمار می‌روند (Sharif Moghaddam & Ehsanian, 2014) و پایه و اساس بخش اعظم آموزش در دانشگاه‌ها را تشکیل می‌دهد (Heilenman,1993). ازاین‌رو،کتاب درسی باید دارای معیارها، اصول و ویژگی‌های خاصی باشد تا بتواند دانش‌پژوهان را به اهداف مدنظر شورای آموزش عالی سوق دهد. بحث کیفیت منابع آموزشی در مراکز آموزش عالی به‌عنوان محور اصلی توسعه و پیشرفت جوامع، همواره از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. پژوهش­ها همواره نشان داده­اند که علاوه بر کتاب درسی، روش تدریس مدرسان نیز روی یادگیری دانش‌پژوهان تأثیر می‌گذارد. به­زعم پورمند و همکاران Pourmand, Norozi, zarei zavaraki, Delavar, 2017)) نیز کیفیت یادگیری و تدریس به عواملی همچون توزیع مدرسان، ساختار، محتوا و کیفیت سیستم های ارزشیابی،  ساختار و کیفیت برنامه­های درسی، کیفیت و کمیت مواد یادگیری و آموزش وابسته است )نقل از (Little, 2005. بنابراین، نظام دانشگاهی بایستی همواره مطلوبیت عوامل درونداد، فرآیند و برونداد خود را مورد قضاوت قرار دهد و به بهبود امور آموزشی، پژوهشی و عرضه خدمات تخصصی به جامعه بپردازد (Rahmani, & Fathi Vajargah, 2008). منابع آموزشی نیز به‌عنوان بخشی از عوامل درونداد بایستی مورد ارزیابی قرار گیرند تا میزان هماهنگی آن‌ها با رسالت و اهداف مراکز آموزش عالی تعیین گردد. اِشکال در جنبه‌هایی همچون صحت و درستی، اعتبار و کاربرد، تأثیر و ارزش و توانمندی اطلاعات می‌تواند صدمات و زیان‌های فراوانی را به زندگی بشر وارد سازد (Doroudi, 2008). ارزشیابی، امکان شناسایی نقاط ضعف و قوت برنامه درسی را به برنامه‌ریزان درسی می‌دهد تا در فعالیت‌های خود تجدیدنظر کنند یا آن‌ها را تطبیق دهند و یا حفظ نمایند (Ornstein, 1996). ازاین‌رو، ارزیابی منابع اطلاعاتی یا به‌بیان‌دیگر کتب درسی می‌تواند فرآیند پالایش و تصحیح اطلاعات را موجب شود و اشکالات موجود در آن‌ها را به حداقل برساند. ارزیابی ظاهری و محتوایی این منابع آموزشی یکی از روش‌هایی است که می­تواند میزان انطباق کتاب درسی را با اهداف برنامه درسی مشخص سازد.

مقصود از کتاب درسی، کتابی است که پیرامون موضوع خاصی تدوین ‌شده است و در مدارس یا دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد (فرهنگ آکسفورد، 2015). اجزا و عناصر کتاب درسی را می‌توان به دو دسته اصلی 1 (قالب و شکل ظاهری و 2) محتوا و ساختار کتاب درسی، تقسیم‌بندی نمود. ویژگی‌های فنی و ظاهری کتاب می‌تواند به‌صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بر تسهیل فرآیند یادگیری، انگیزه دانش­­پژوهان و تسهیل درک مفاهیم و تعمیق یادگیری مؤثر باشد(Hasanmoradi, 2009) . محتوا نیز همان دانش­ها، مهارت‌ها، گرایش­ها و ارزش­هایی هستند که باید یاد گرفته شوند (Nicholls & Nicholls, 1998). کتاب درسی را می‌توان از دو منظر درونی و بیرونی مورد بررسی قرار داد. بعد بیرونی کتب درسی، ارتباط و همخوانی کتاب درسی با کتاب‌های دیگر در همان پایه (ارتباط عرضی) و رابطه یک عنوان کتاب درسی با همان عنوان در پایه‌های قبل و بعد (ارتباط طولی) را بررسی می‌کند. بعد درونی نیز بر ظاهر و محتوای کتب درسی تأکید دارد (Niknafas & Aliabadi, 2013). شاخص‌ها و معیارهای متعددی از سوی پژوهشگران و صاحب‌نظران این حوزه برای ارزیابی و نقد کتب درسی دانشگاهی مطرح ‌شده‌اند که عبارت‌اند از جنبه‌های ظاهری (حجم کتاب و تناسب آن با حجم هر فصل، کیفیت حروف‌نگاری، کیفیت صفحه‌آرایی و غیره)، محتوایی (روزآمدی محتوا، جامعیت، طرح سؤال‌های جدید و افق‌های تازه، تناسب میان حجم اطلاعات اصلی و فرعی و غیره) و ساختار، زبان و روش به‌طور عام (Razi, 2009)؛ کاربردی بودن محتوای انتخاب‌شده، مغایرت نداشتن محتوا با ارزش‌ها، مبانی فرهنگی و نیازهای جامعه (Jamali Zavareh &  Nasr &  Armand & Nili, 2009)؛ همسویی با مبانی فلسفی و اعتقادی مورد قبول، معطوف بودن به نیازها و مسائل اجتماعی، اعتبار علمی، تناسب با نیازها و علایق یادگیرنده، انسجام و یکپارچگی، ارتباط افقی با سایر دروس، جنبه آموزشی داشتن محتوا، اندیشه محور و استدلالی بودن محتوا، پرورش مهارت‌های ارتباطی، تأکید بر مهارت فراشناخت و جذاب بودن مطالب (Maleki, 2006).

از معیارها و الزامات تدوین کتب درسی دانشگاهی نیز می‌توان به اهمیت و اعتبار مطالب، علاقه دانشجویان، سودمندی، قابلیت یادگیری، انعطاف‌پذیری، توجه کامل به حفظ و اشاعۀ میراث فرهنگی و نظام ارزشی و ارتباط با زندگی و تجربیات روزمره و مسائل روز اشاره نمود (Norouzzadeh & Rezaee, 2009). بهره­گیری از روش تحلیل محتوا و چک­لیست نقد کتب درسی دانشگاهی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی به‌عنوان ابزار اندازه­گیری جهت نقد و شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب‌های درسی دانشگاهی رشته علوم تربیتی نیز نشان داد که سلیس و قابل‌فهم بودن نگارش اثر، رعایت قواعد ویرایشی و نگارشی و معادل‌سازی مناسب و استفاده از اصطلاحات تخصصی از نقاط قوت و داشتن اشتباهات چاپی، نامناسب بودن طرح جلد، صحافی و کیفیت چاپ و استفاده نکردن از ابزارهای علمی و تطابق نداشتن با سرفصل‌های شورای عالی برنامه­ریزی نیز از نقاط ضعف کتب درسی این حوزه هستند .(Hosseini & Matoor, 2012) تبیین معیارهای محتوایی تألیف و تدوین کتب درسی دانشگاهی در سه رشته علوم تربیتی، مشاوره و روانشناسی از دیدگاه دانشجویان و صاحب‌نظران این رشته‌ها نیز چندی از ویژگی‌های محتوایی ازجمله توجه به دانش فراگیران، به‌روز بودن مطالب، مستند بودن، کاربردی بودن محتوای انتخاب‌شده، مغایرت نداشتن با ارزش‌ها، مبانی فرهنگی و نیازهای جامعه، همسویی با نیازهای دانشجویان و نیازهای بازار و پیشرفت‌های علمی، ملی و بین‌المللی را از مهم‌ترین معیارهای تدوین کتاب درسی مطلوب شناسایی نمود (Jamali Zavareh &  Nasr &  Armand & Nili, 2009). ارزیابی کتاب‌های درسی دانشگاهی علوم انسانی بر اساس شاخص‌های مطلوب کتاب‌های درسی دانشگاهی نیز نشان داد که در تألیف کتاب‌های درسی دانشگاهی، از معیارها و شاخص‌های مطلوب کتاب‌های درسی دانشگاهی به نحو مطلوب استفاده نمی‌شود و مؤلفان و ناشران این حوزه بر اساس سلایق و نظرات خود به تألیف و انتشار این کتاب‌ها پرداخته‌اند (Yarmohammadian & Armand & Zarei, 2009).

سالانه هزاران کتاب در زمینه‌های مختلف ازجمله مدیریت در کشور چاپ می‌شودکه بخشی از این رقم را کتب حوزه مدیریت بازرگانی به خود اختصاص می­دهند. تألیف و ترجمه کتب در رشته مدیریت بازرگانی به‌عنوان رشته‌ای که رسالت آن آماده ساختن دانش‌پژوهان برای مشاغل حرفه‌ای مدیریت در سازمان‌های بازرگانی و مؤسسات دولتی است، دغدغه‌های خاص خود را داراست و بایستی این کتب از مطلوبیت زیادی برخوردار باشند تا بتوانند نیازهای دانش‌پژوهان را در حوزه‌های مختلفی نظیر بازاریابی، تبلیغات، تحقیقات و غیره مرتفع سازند. اگرچه اخیراً پژوهش­هایی به‌طور عام در خصوص انطباق برنامه درسی با نیازهای دانشجویان و یا ارزیابی برنامه و کتب آموزشی و کیفیت آن در آموزش عالی (Abbasian & Shirmohammadi & Nikoui, 2011; Momeni Mahmuyee, 2009 ; Sharif Moghaddam & Ehsanian, 2014) و به‌طور خاص در حوزه علوم انسانی (Yarmohammadian & Armand & Zarei, 2009)، رشته علوم تربیتی (Hosseini & Matoor, 2012)، مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی (Shadfar & Liaghatdar & Sharif, 2012) و رشته علوم تربیتی، مشاوره و روانشناسی (Jamali Zavareh & Nasr & Armand & Nili, 2009) صورت گرفته است، اما فقط یک مورد به نقد کتب درسی به‌عنوان بخشی از محتوای آموزشی پرداخته است. روزآمد نبودن محتوای کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی و ترجمه ناملموس و غیردقیق پاره‌ای از اصطلاحات از زبان انگلیسی به فارسی در برخی کتب این رشته و متعاقب آن معرفی مقالات و کتب خارجی به‌جای کتب داخلی به دانش‌پژوهان به‌عنوان منبع درسی و امتحانی توسط برخی اساتید از یک‌سو و دشوار بودن دسترسی به منابع خارجی و مشکل در ترجمه و درک کامل آن‌ها از سوی دانش‌پژوهان از سوی دیگر، پژوهشگران را ترغیب ساخت تا با مرور منابع داخلی و خارجی و توسعۀ چک‌لیست شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی، در قالب پژوهشی پیمایشی به ارزیابی کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی در سطح کشور و شناسایی نقاط قوت و ضعف آن‌ها بپردازند.

پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ برای دو پرسش ذیل است:

1.  کتب درسی دانشگاهی در رشته مدیریت بازرگانی ازنظر ظاهری دارای چه وضعیتی هستند و نقاط قوت و ضعف آن‌ها چیست؟
2.  کتب درسی دانشگاهی در رشته مدیریت بازرگانی ازنظر محتوایی دارای چه وضعیتی هستند و نقاط قوت و ضعف آن‌ها چیست؟

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، کتاب درسی را می‌توان از دو منظر درونی و بیرونی ارزیابی نمود که این پژوهش در راستای تحقق اهداف خود از میان ابعاد ارزیابی کتب درسی، بعد درونی را اتخاذ نموده است و به ارزیابی ظاهری و محتوایی یا علمی کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی می‌پردازد. انجام این پژوهش در حوزه مدیریت بازرگانی و در این مقیاس (غرب کشور) در نوع خود بدیع است و به شناسایی نقاط قوت و ضعف کتب این رشته کمک می­نماید و به‌تبع آن راه تعلیم و آموزش را برای اساتید و زمینه یادگیری و تعلم را برای دانش­پژوهان این حوزه هموار می­سازد؛ بنابراین، ضرورت انجام مطالعه حاضر نیز در نقش مهمی است که ارزیابی منابع آموزشی و شناسایی نقاط قوت و ضعف آن‌ها می­تواند در فرآیند طراحی آن‌ها و افزایش غنای علمی و کاهش نواقص محتوای آموزشی رشته­های دانشگاهی به‌ویژه رشته مدیریت بازرگانی داشته باشد. پژوهش حاضر درصدد بررسی این مهم است که کتب درسی رشته بازرگانی تا چه اندازه در تحقق اهداف و رسالت آموزش عالی موفق بوده است؟ تا چه میزان محتوای کتب رشته مذکور با مبانی اسلامی سازگاری دارند؟ محتوا و اطلاعات این کتب تا چه اندازه روزآمد هستند؟ و تا چه میزان با فرهنگ ملی کشور بومی شده‌اند؟

روش‌شناسی

در پژوهش حاضر از روش پیمایشی-توصیفی استفاده شده است. با توجه به این‌که مصاحبه می‌تواند به‌عنوان مکمل سایر ابزارهای پژوهشی، میزان اعتبار روش‌های کمی را نیز مشخص نماید (کوهن و همکاران، 2013)، همراه با روش پیمایشی-توصیفی از مصاحبه نیمه ساختاریافته نیز استفاده شد؛ بنابراین، روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع ترکیبی است زیرا از هر دو روش تحقیق کمی و کیفی بهره گرفته شده است و بر اساس طبقه­بندی مورس (Morse, 2003) از روش­های ترکیبی، این روش از نوع طرح­های ترکیبی استقرایی و مدل ترکیبی متوالی استقرایی[2] می­باشد. جامعه آماری این پژوهش اساتید رشته مدیریت بازرگانی در دانشگاه‌های غرب کشور (به دلیل سهولت دسترسی) بود که از طریق صفحۀ شخصی آن­ها در تارنمای دانشگاه­ها و از طریق شبکه­های اجتماعی شناسایی شدند و به دلیل محدود بودن جامعه نمونه­گیری انجام نشد. در روش تحقیق کمی، ابزار گردآوری داده، پرسشنامه­ای در قالب چک­لیست بود. پرسشنامۀ مزبور حاصل تلفیق چک­لیست نقد کتب درسی دانشگاهی شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی (1394) (برگرفته از پژوهش Hosseini & Matoor, 2012) و چک­لیستی است که  بارتلت و مورگان (Bartlett & Morgan, 1991) طی پژوهشی برای بررسی متون درسی دانشگاه‌ها توسعه داده‌اند. گویه‌ای نیز با مشورت با خبرگان (اساتید رشته مدیریت بازرگانی دانشگاه کردستان) به چک­لیست اضافه گردید. 20 عدد پرسشنامه برای آزمون روایی پژوهش بین اساتید توزیع شد که روایی پرسشنامه با روایی صوری و پایایی آن نیز با روش آلفای کرونباخ برابر با 89/0 محاسبه شد. پرسشنامۀ مذکور به دو صورت چاپی و لینک آنلاین تهیه شد و به‌صورت حضوری (برای اساتید در دسترس) و لینک آنلاین و از طریق شبکه‌های اجتماعی تلگرام[3] و لینکداین[4] در اختیار پاسخگویان (برای سایر اساتید حوزه مربوطه در دانشگاه‌های غرب کشور) قرار گرفت. در مجموع از 67 عدد پرسشنامه توزیع شده، 49 عدد پرسشنامۀ تکمیل­شده دریافت شد (نرخ پاسخگویی 73% می­باشد). با توجه به نتایج نرمال بودن داده­ها در آزمون شاپیرو-ویلک و کولموگروف-اسمیرنف، داده­ها توسط نرم‌افزار SPSS و با استفاده از آمار توصیفی (میانگین، فراوانی، انحراف معیار و چولگی) و آزمون تی تک نمونه­ای مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. برای تحلیل داده‌ها، طیف لیکرت پنج امتیازی طراحی‌شده برای گزینه‌های سؤالات پرسشنامه که از گزینه «خیلی ضعیف» تا گزینه «خیلی خوب» طراحی ‌شده بود، به دو دستۀ گزینه‌های مناسب (شامل گزینه‌های خیلی خوب، خوب و متوسط) و گزینه‌های نامناسب (شامل گزینه‌های ضعیف و خیلی ضعیف) تقسیم‌بندی شد. در روش تحقیق کیفی، ابزار مورداستفاده مصاحبه نیمه ساختار‌یافته بود. برای مصاحبه از روش نمونه‌گیری موارد عادی[5] استفاده شد و تعداد هفت نفر از اساتید رشته مدیریت بازرگانی در سه دانشگاه مختلف در غرب کشور مورد مصاحبه قرار گرفتند. سؤالات مصاحبه در قالب دو پرسش باز طراحی شد که در بخش یافته‌ها به آن اشاره می‌شود.

روش تحقیق کمی و یافته­های آن

پژوهش حاضر در بخش کمی با روش پیمایش و استفاده از پرسشنامه­ای در قالب چک­لیست صورت گرفت. ابعاد مدنظر در چک­لیست مزبور در جدول 1 گنجانده شده‌اند. بررسی پرسشنامه­ها و یافته­های حاصل از آن­ها به شرح زیر است.

جدول 1. ابعاد و گویه‌های مورد بررسی در ارزیابی کتب دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی (چک­لیست مورد استفاده در روش کمی)

یافته‌های بخش کمی

1. کتب درسی دانشگاهی در رشته مدیریت بازرگانی ازنظر ظاهری دارای چه وضعیتی هستند و نقاط قوت و ضعف آن‌ها چیست؟

به جهت پرهیز از افزایش حجم مقاله از درج جداول فراوانی خودداری شد و طیف لیکرت پنج امتیازی طراحی‌شده برای گزینه‌های سؤالات پرسشنامه که از گزینه «خیلی ضعیف» تا گزینه «خیلی خوب» طراحی ‌شده بود، به دو دسته‌ی گزینه‌های مناسب (شامل گزینه‌های خیلی خوب، خوب و متوسط) و گزینه‌های نامناسب (شامل گزینه‌های ضعیف و خیلی ضعیف) تقسیم‌بندی شد. جدول 2 نیز وضعیت کتاب در دو دسته‌ی مناسب و نامناسب را نشان می‌دهد. با توجه به جدول 2، دو معیار «تغییرات شکلی اثر در مقایسه با چاپ‌های قبلی» با مقدار 42.5 و «استفاده از فن برجسته‌سازی» با 77.5 درصد، کمترین مقدار را در میان سایر معیارها دارا هستند و این امر حاکی از کیفیت نامطلوب کتب این حوزه در استفاده از فن برجسته‌سازی حروف در چاپ و تغییرات شکلی کتب در چاپ‌های متمادی است. در مقابل، دو گویه «جامعیت صوری اثر» و «کیفیت چاپی و فنی اثر» با بیشترین مقدار (100 درصد) نشان می‌دهد که وضعیت این کتب در این دو معیار بسیار عالی و بدون نقص است. مطابق جدول 3، کتب مورد ارزیابی در سه معیار «دوام فیزیکی»، «نگارش و ویرایش تخصصی» و «رسایی نگارش» نیز در وضعیت مطلوبی هستند.

جدول شماره 2. کیفیت فنی و ظاهری کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی

نقاط ضعف و قوت کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی در شاخص‌های ظاهری (شکلی)

یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی در برخی معیار­ها ضعیف هستند و در برخی دیگر نیز دارای نقاط قوتی بوده‌اند. معیار شناسایی نقاط قوت و ضعف، معنی­دار بودن میانگین گویه در مقایسه با عدد معیار (در اینجا عدد 3) آزمون تی تست تک نمونه­ای در سطح اطمینان 95 درصد  است. جدول 3 حاوی میانگین، انحراف معیار، چولگی و سطح معنی‌داری هر یک از آن‌ها است. پنج گویه (شامل جامعیت صوری، کیفیت چاپی و فنی، نگارش و ویرایش تخصصی، رسایی نگارش و دوام فیزیکی) در میان هفت گویۀ مورد ارزیابی دارای بیشترین مقدار میانگین بوده­اند. برای حصول اطمینان از ذکر این پنج معیار به‌عنوان نقاط قوت کتب، بر روی ‌داده‌ها آزمون تی تست تک نمونه­ای انجام شد تا معنی‌دار بودن یا نبودن میانگین مشاهده‌شده آن‌ها را نشان دهد. هر پنج گویه با سطح معنی‌داری 0.000 معنی‌دار هستند، زیرا از مقدار 0.05 کوچک‌تر هستند. ازاین‌رو، با 95 درصد اطمینان می‌توان این پنج معیار را از نقاط قوت کتب رشته مدیریت بازرگانی در بعد ظاهری به شمار آورد. میانگین بالای این پنج گویه و منفی بودن چولگی آن‌ها نیز تأییدی بر این مدعا است (منفی بودن چولگی نشان‌دهنده آن است که انبوه داده‌های یک گویه در سمت راست نمودار توزیع و در بخش امتیازات بالا قرار دارند). گویۀ «تغییرات شکلی» با کمترین میانگین (2.38) و سطح معنی­داری کمتر از 0.05 نیز به لحاظ مقایسه میانگین معنی­دار است و با توجه به مثبت شدن چولگی و مقدار واریانس می­توان نتیجه گرفت که کتب حوزه مدیریت بازرگانی به­لحاظ ایجاد تغییرات شکلی درچاپ­های بعدی ضعیف تلقی می­شوند. گویۀ «برجسته­سازی» با میانگین 3.22 را نمی‌توان نقطه‌ قوت ظاهری کتب این حوزه نام برد، زیرا آزمون تی تک نمونه­ای عدم معنی‌داری (0.154) در میانگین مشاهده ‌شده در این گویه را نشان داد.

جدول 3. وضعیت ظاهری کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی

در راستای سؤال نخست پژوهش و تحلیل ظاهری کتب، یافته‌ها نشان داد که اکثر کتاب‌های چاپ‌شده در رشته مدیریت بازرگانی در ایران ازلحاظ معیارهای ظاهری در سطح مناسبی قرار دارند. کیفیت کتب در پنج معیار «جامعیت صوری»، «کیفیت چاپی و فنی»، «نگارش و ویرایش تخصصی»، «رسایی نگارش» و «دوام فیزیکی»  بسیار مناسب ارزیابی شد و این پنج معیار به‌عنوان نقاط قوت و معیار «تغییرات شکلی اثر» و به‌عنوان نقطه ضعف ظاهری این کتب شناسایی شد. البته این نتیجه‌گیری در حالت کلی مصداق دارد چراکه برخی از کتب برای نمونه کتاب حقوق تجارت (بازرگانی) در گویه «دوام فیزیکی» نمره بسیار پایینی دریافت نموده بودند. این در حالی است که کتاب مدیریت استراتژیک نوشته فرد آر. دیوید به لحاظ «دوام فیزیکی» و کیفیت چاپ نمره­ی بسیار بالایی را کسب نمود. ذکر ترجمه و تألیفی بودن کتب مورد ارزیابی در پرسشنامه، امکان مقایسه آن‌ها را نیز فراهم نمود که ازلحاظ معیار «شیوایی و روان بودن نگارش متن» کتب تألیفی در مقایسه با کتب ترجمه‌شده این رشته در وضعیت بسیار بهتری قرار داشتند. اما تفاوت معنی­داری میان کتب تألیفی و ترجمه در ارزیابی ظاهری مشاهده نشد.

1. کتب درسی دانشگاهی در رشته مدیریت بازرگانی ازنظر محتوایی دارای چه وضعیتی هستند و نقاط قوت و ضعف آن‌ها چیست؟

جدول 4 وضعیت محتوایی کتب در دو دسته‌ی مناسب و نامناسب را نشان می‌دهد. آنچه بیشتر از این جدول به چشم می‌خورد، تجمع و قابل‌ملاحظه بودن بیشترین فراوانی در گزینه‌های «ضعیف» و «بسیار ضعیف» و متعاقباً ضعیف بودن کتب رشته مدیریت بازرگانی در چهار گویۀ «روزآمدی اطلاعات»، «بومی‌سازی محتوای اثر با فرهنگ ملی»، «سازگاری محتوا با مبانی اسلامی» و «پیوند نظریه‌ها با مشاغل مرتبط و تجارب زندگی در اثر» است. بر اساس این پژوهش، کتب این حوزه به لحاظ این چهار گویه در وضعیت نامناسبی هستند. پنج معیار «نظم و انسجام در کل اثر»، «نظم و انسجام درون فصول»، «اعتبار علمی»، «دقت در استنادات و ارجاعات» و «تناسب و جامعیت موضوعی» با بیشترین مقدار (100 درصد) و «میزان مطابقت اثر با سرفصل‌های مصوب وزارت علوم»، «مروری نظام‌یافته از مطالب در اثر» و «ارائه مبانی مقدماتی به‌قدر کفایت در اثر» با مقدار (بیشتر از 95 درصد) نشان می‌دهند که وضعیت این کتب در این چند معیار بسیار عالی است. کیفیت معیارهای «رعایت امانت در ذکر مآخذ»، «بی‌طرفی علمی»، «انطباق محتوای اثر با فهرست»، «مطابقت با سرفصل‌های مصوب»، «استفاده از ابزارهای علمی»، «دقت در اصطلاحات تخصصی»، «کاربرد در برنامه آموزشی»، «مروری نظام‌یافته مطالب» و «ارائه مبانی مقدماتی» در کتب نیز بسیار مطلوب ارزیابی شد.

جدول 4. کیفیت محتوایی کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی

نقاط ضعف و قوت کتب درسی رشته مدیریت بازرگانیدر شاخص‌های محتوایی

بر اساس جدول 4، معیارهای «نظم و انسجام در کل اثر»، «نظم و انسجام درون فصول»، «تناسب و جامعیت موضوعی»، «انطباق محتوای اثر با فهرست»، «دقت در اصطلاحات تخصصی» و «کاربرد در برنامه آموزشی»، «اعتبار منابع از جهت علمی»، «رعایت امانت در ذکر مآخذ»، «رعایت بی‌طرفی علمی»، «میزان سازگاری محتوای اثر با مبانی و پیش‌فرض‌های اثر»، «میزان مطابقت اثر با سرفصل‌های مصوب»، «استفاده از ابزارهای لازم علمی»، «تناسب محتوای اثر با سطح درک»، «مروری نظام‌یافته مطالب»، «ارائه مبانی مقدماتی»، «قابلیت مرجع شدن اثر» دارای حداکثر فراوانی در گزینه‌های «بسیار خوب» و «خوب» هستند. معیارهای مذکور در جدول 5 نیز دارای سطح معنی‌داری کمتر از 0.05 هستند. پس می‌توان نتیجه گرفت که با اطمینان 95 درصد، این شانزده معیار از نقاط قوت کتب این رشته در ارزیابی محتوایی هستند. میانگین بالای این گویه­ها و منفی بودن چولگی آن‌ها نیز گویای همین مطلب است. در این میان، گویه­های «دقت در استنادات و ارجاعات»، «نقد و بررسی تحلیل‌های علمی»، «وجود نقد و بررسی و تحلیل‌های علمی در اثر» و «نوآوری در اثر» اگرچه مقدار بالاتر از میانگین را کسب نموده­اند، اما با توجه به عدم معنی­داری در آزمون تی تست تک نمونه­ای، جزء نقاط قوت کتب این حوزه محسوب نمی­شوند. گویه «میزان مطالب فرعی و کمکی» نیز با سطح معنی­داری 0.050 در مرز معنی­داری است و اندکی تلاش برای بهبود آن در کتب این حوزه، می­تواند این گویه را نیز جزء نقاط قوت این کتب بگرداند.

در خصوص نقاط ضعف نیز می‌توان بیان داشت که از میان معیارهای ارزیابی محتوایی، «روزآمدی اطلاعات»، «سازگاری با پیش‌فرض‌های اسلامی»، «بومی‌سازی محتوای اثر» و «پیوند نظریه‌ها با مشاغل» دارای حداقل فراوانی در دو گزینه مزبور «ضعیف» و «بسیار ضعیف» و کمترین میانگین (به ترتیب: 2.54، 2.64، 2.48 و 2.45)  بوده­اند. تست آزمون معنی­داری برای سه گویه «روزآمدی اطلاعات» و «بومی‌سازی محتوای اثر» و «پیوند نظریه‌ها با مشاغل» سطح معنی‌داری کمتر از 0.05 را نشان می­دهد. بنابراین با 95 درصد اطمینان می­توان این سه مورد را نقاط ضعف این کتب به­شمار آورد. اما میزان sig به دست آمده برای گویه­ دیگر یعنی «سازگاری با پیش‌فرض‌های اسلامی» نشان می­دهد که این گویه در مرز معنی­داری قرار دارد.

جدول 5. وضعیت محتوایی کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی

در پاسخ به سؤال دوم پژوهش و بررسی چگونگی کیفیت محتوایی کتب دانشگاهی در حوزه مدیریت بازرگانی نیز یافته‌ها نشان داد که کتب مورد ارزیابی در بسیاری از معیارها (نظم و انسجام در کل اثر، نظم و انسجام درون فصول، اعتبار علمی، دقت در استنادات و ارجاعات و تناسب و جامعیت موضوعی و مروری نظام‌یافته از مطالب، مطابقت با سرفصل‌های مصوب، مبانی مقدماتی، انطباق محتوای اثر با فهرست، دقت در اصطلاحات تخصصی، رعایت امانت در مآخذ، کاربرد در برنامه آموزشی، بی‌طرفی علمی، استفاده از ابزار علمی برای تفهیم موضوع و سازگاری محتوا با مبانی اثر) در وضعیت بسیار مناسبی قرار دارند. معیارهای «نظم و انسجام در کل اثر»، «نظم و انسجام درون فصول»، «دقت در استنادات و ارجاعات»، «تناسب و جامعیت موضوعی»، «انطباق محتوای اثر با فهرست»، «دقت در اصطلاحات تخصصی» و «کاربرد در برنامه آموزشی» به‌عنوان نقاط قوت و سه معیار «روزآمدی اطلاعات»، «بومی‌سازی محتوای اثر» و «پیوند نظریه‌ها با مشاغل» نیز به‌عنوان نقاط ضعف کتب این رشته در ارزیابی محتوایی شناخته شدند. گویۀ «سازگاری با پیش‌فرض‌های اسلامی» در مرز معنی­داری قرار دارد. البته تلاش­های اخیر مؤلفان و ناشران این حوزه در راستای تطبیق کتب با آیین اسلامی بی­نتیجه نبوده است و تا حدودی توانسته موجبات بهبود کتب بازرگانی را در بحث اسلامی نمودن آن­ها فراهم ساخته است. البته این نتیجه‌گیری نیز در حالت کلی مصداق دارد. کتاب مدیریت استراتژیک نوشته فرد آر. دیوید ازجمله کتبی بود که در معیار «قابلیت مرجع شدن» نمره­ی بسیار بالایی را کسب نموده بود. اگرچه همان‌طور که عنوان شد کتب این حوزه در معیار «دقت در کاربرد اصطلاحات تخصصی و معادل‌سازی‌ها» (گویه‌ای که در کتب ترجمه بیشتر مدنظر است) وضعیت مناسبی دارند اما از کتاب جنگل استراتژی در این گویه ارزیابی بسیار ضعیفی به عمل آمد وکتاب مبانی فلسفی و تئوری‌های رهبری و رفتار سازمانی نیز ازلحاظ معیار «تناسب محتوا یا اثر در سطح درک دانشجویان» و «روان و رسا بودن» ضعیف ارزیابی شد. در خصوص مقایسۀ کتب ترجمه و تألیفی در معیارهای محتوایی نیز تفاوت معنی­داری مشاهده نشد.

روش تحقیق کیفی و یافته­های آن

در بخش کیفی، تعداد هفت نفر از اساتید رشته مدیریت بازرگانی در سه دانشگاه مختلف در غرب کشور به روش مصاحبه نیمه ساختار‌یافته مورد مصاحبه قرار گرفتند. یافته­های حاصل از آن نیز در جداول 8 و 9 مشهود است.

سؤالات مصاحبه نیز در قالب دو پرسش باز و به‌صورت زیر مطرح شد:

1. به نظر شما، در تدوین و ارزیابی ظاهری کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی چه گویه‌هایی را باید مدنظر و مورد تأکید قرار داد؟

                   جدول 8. فراوانی معیارهای ظاهری مطرح‌شده در مصاحبه

1. به نظر شما، در تدوین و ارزیابی محتوایی کتب درسی دانشگاهی رشته مدیریت بازرگانی چه گویه‌هایی را باید مدنظر و مورد تأکید قرار داد؟

                   جدول 9. فراوانی معیارهای محتوایی مطرح‌شده در مصاحبه

جداول فوق به‌وضوح نشان می‌دهد که نتایج مصاحبه با نتایج کمی پژوهش هم­سو است و به جهت پرهیز از اطناب کلام از توضیح جداول خودداری می‌شود.

بحث و نتیجه‌گیری

به عقیده (Fathi Vajargah & Aghazadeh, 2006) نظام آموزشی کشور ما نظامی کتاب­محور است و بیش از 75 درصد از زمان دانش‌پژوهان نیز به مطالعه کتب درسی سپری می‌شود (نقل از Gold, 1983)، ازاین‌رو توجه به کیفیت ظاهری و محتوایی آن‌ها امری بسیار ضروری به نظر می‌رسد و دقت و توجه فراوان متصدیان تألیف و چاپ کتب درسی یعنی مؤلفان و ناشران را می‌طلبد. ارزشیابی محتوای کتاب­های درسی می‌تواند نقاط قوت و ضعف احتمالی کتاب‌های درسی را برای اصلاح و تغییر احتمالی محتوا متناسب با اهداف تعیین نموده و اصول علمی را در اختیار مدیران و برنامه­ریزان و مؤلفان کتاب­های درسی قرار دهد. اشکالات موجود در کتب درسی رشته مدیریت بازرگانی اغلب اساتید این رشته به معرفی مقالات و کتب خارجی به‌عنوان منبع آموزشی و امتحانی سوق می‌دهد و ملموس بودن مشکلات متعاقب این امر برای پژوهشگران، آن‌ها را بر آن داشت در قالب پژوهشی پیمایشی به بررسی نظر اساتید این حوزه بپردازند. یافته‌های حاصل از این پژوهش نشان داد که اکثر کتب چاپ‌شده در حوزه مدیریت بازرگانی در ایران ازلحاظ شکلی و محتوایی نسبتاً در جایگاه مناسبی قرار دارند. به‌رغم مناسب بودن کتب این حوزه، اشکالات و نقاط ضعفی نیز در آن‌ها دیده شد که نیازمند توجه جدی مسئولان و مجریان حوزه تألیف و نشر کتب این حوزه است. در بحث ارزیابی ظاهری، یافته‌ها نشان داد که اکثر کتاب‌های چاپ‌شده در رشته مدیریت بازرگانی ازلحاظ معیارهای ظاهری در سطح مناسبی قرار دارند. کتب در معیارهای «جامعیت صوری»، «کیفیت چاپی و فنی»، «نگارش و ویرایش تخصصی»، «رسایی نگارش» و «دوام فیزیکی»  بسیار مناسب ارزیابی شد و این پنج معیار به‌عنوان نقاط قوت این کتب شناسایی شد. نقاط قوت کتب درسی این رشته در معیارهای «جامعیت صوری اثر»، «کیفیت چاپی و فنی»، «رعایت قواعد عمومی نگارش و ویرایش تخصصی» همسو با نتایج (Hosseini & Matoor, 2012) در بررسی کتب دانشگاهی رشته علوم تربیتی است. معیار «تغییرات شکلی اثر» نیز به‌عنوان نقاط ضعف ظاهری این کتب شناسایی شدند و توجه و همت بیشتر ناشران این حوزه را می‌طلبند. زیاد بودن تعداد فراوانی در معیار «تغییرات شکلی اثر» و کم بودن تعداد فراوانی در گویه‌های «جامعیت صوری»، «کیفیت چاپی و فنی»، «نگارش و ویرایش تخصصی» و «رسایی نگارش» مصاحبه نیز مؤید نتیجه است.

در ارزیابی محتوایی، معیارهای زیادی (در بخش یافته­ها کامل تشریح شده است) به‌عنوان نقاط قوت شناسایی شدند که به لحاظ معیارهای«نظم و انسجام در کل اثر»، «نظم و انسجام درون فصول»، «تناسب و جامعیت موضوعی»، «انطباق محتوای اثر با فهرست»، «دقت در اصطلاحات تخصصی»، «اعتبار منابع از جهت علمی» و «رعایت بی‌طرفی علمی» با نتایج ((Hosseini & Matoor, 2012 در ارزیابی کتب رشته علوم تربیتی همسو است و داده‌های حاصل از مصاحبه نیز تأییدی بر این نتیجه است. یکی از نقاط ضعف محتوایی شناسایی‌شده معیار «روزآمدی اطلاعات» است که با نتایج پژوهش (Hosseini & Matoor, 2012) از کتب علوم تربیتی و نتایج (Shadfar & Liaghatdar & Sharif, 2012) در رشته مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی (گویه معادل «لحاظ کردن مسائل جهانی» است) همخوانی دارد و لزوم توجه جدی به این معیار را در کتب دانشگاهی نمایان می‌سازد. اگرچه به دلیل ماهیت و سرعت پیشرفت علم در هر رشته‌ای مفهوم «روزآمد» بودن متفاوت است (Mansourian, 2013)، اما «نیم‌عمر اطلاعات» یا همان اعتباربخشی ماده درسی تقریبأ شش سال است؛ بدین معنا که تقریباً هر شش سال یک بار نیمی از اطلاعات هر رشته دانشگاهی بلااستفاده و از اعتبار ساقط می‌گردد (Ghourchian, 1992). آماده ساختن دانشجویان برای مشاغل بیش‌ازپیش مستلزم گنجاندن مطالب و محتوای آموزشی به‌روز و همگام با مسائل و پیشرفت‌های جهانی است و نیازمند تلاش و همت مؤلفان کتب دانشگاهی به‌ویژه کتب رشته مدیریت بازرگانی است. یکی دیگر از معیارهایی که در مرز شناخته شدن به عنوان نقطه ضعف قرار دارد «سازگاری با پیش‌فرض‌های اسلامی» است. (Smith, 2005) در مطالعه خود تحت عنوان «یک استراتژی جامع برای کتب درسی و مواد آموزشی» عواملی همچون دانش ملی و محلی (شامل ارزش‌های اجتماعی و خانوادگی، باورها، نگرش‌ها و رفتارها) را ازجمله عوامل مؤثر در انتخاب محتوا قلمداد می‌کند. از آنجائی که بیشتر کتب این رشته برای سال‌های متمادی بدون اعمال هیچ تغییری تحت چاپ مجدد قرار گرفته‌اند، مطابقت محتوای آن‌ها با باورها، ارزش‌ها و مبانی اسلامی تا حدودی دور از انتظار می‌نماید. البته در سال‌های گذشته اقداماتی در این زمینه صورت گرفته است؛ اما نتایج این پژوهش نشان داد که این تلاش‌ها کافی نبوده است و اسلامی کردن محتوای کتب دانشگاهی ازجمله اقدامات مناسبی است که باید در این راستا صورت گیرد. سومین نقطه‌ضعف محتوایی کتب رشته مدیریت بازرگانی ضعف در «بومی‌سازی محتوای اثر» است. این نتیجه با نتایج Nasr & Armand & Nili, 2009)  & (Jamali Zavareh در بررسی کتب رشته‌های علوم تربیتی، مشاوره و روان‌شناسی همسو است. یکی از مهم‌ترین وظایف هر برنامه درسی و محتوای آموزشی آن، توجه کامل به حفظ و اشاعه میراث فرهنگی و نظام ارزشی (Ghourchian, 1992) و انتقال میراث فرهنگی به نسل‌های آتی در هر جامعه است. برنامه‌ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی باید در انتخاب محتوا، تناسب محتوا را با فرهنگ و تمدن و آداب‌ورسوم، که زیربنای فرهنگ هر کشور است، دقت لازم را به عمل ‌آورند (Jamali Zavareh & Nasr & Armand & Nili, 2009). بیش­تر آنچه تحت عنوان دانش مدیریت بازرگانی در ایران تدریس می­شود تا حدود زیادی ترجمه دستاورد­هایی است که در جوامع غربی و بالأخص آمریکا و متناسب با فرهنگ آن کشورها به‌ دست ‌آمده است و لزوم تعدیل آن ایده‌ها و تئوری‌ها و به نحوی بومی‌سازی آن‌ها با فرهنگ ملی نیز وجود دارد. آخرین نقطه‌ضعف شناسایی ‌شده مربوط به عدم یا ضعف توجه به معیار «پیوند نظریه‌ها با مشاغل» بود که این نیز با نتایج حاصل از پژوهش (Shadfar & Liaghatdar & Sharif, 2012) و (Jamali Zavareh & Nasr & Armand & Nili, 2009) همخوانی دارد. با توجه به این‌که رسالت آموزش عالی آماده ساختن دانشجویان برای مشاغل و بازار کار است؛ بنابراین معیاری که در انتخاب محتوا در سطح آموزش عالی ضروری می‌نماید، ایجاد پیوند میان محتوای نظری و مشاغل مرتبط یا نیازهای بازار است تا هم آموزش عالی به هدف اصلی خود نائل آید و هم دانش‌پژوهان به‌وسیله کتب درسی تا حدودی برای مشاغل مربوطه آماده شوند.