ادراک دانشجویان از شایستگی‌های تدریس اعضای هیات علمی در آموزش عالی (مورد مطالعه: دانشگاه فردوسی مشهد)

مقدمه و بیان مسئله

   در دوران اخیر نقش و اهمیت دانشگاه و آموزش عالی در هدایت و اداره امور جامعه و ایجاد تحولات اساسی در راستای رشد علمی و فرهنگی در کشور ضرورت یافته است(Ghonchi, Hossini & Hajazi, 2012). موسسات آموزشی برای رویارویی با چالش­های جامعه، نیازمند گسترش رویکرد آموزشی پایدار برای پاسخ­گویی به نیازهای تمامی ذی­نفعان هستند و با بازنگری در فرایندهای یاددهی- یادگیری به­منظور آماده­سازی بهتر افراد در راستای تقاضا­ها و تغییرات اقتصادی و اجتماعی حرکت می نمایند(Serdenciuc, 2013). در همین راستا، دانشگاه­ها که همواره مهد تولید دانش، پژوهش و ارائه خدمات تخصصی به جامعه بوده­اند، بایستی طرحی نو دراندازند و رویکرد شایسته- محوری را به­عنوان راهکاری موثر در نیل به این مقصود، سرلوحه اهداف و رسالت­های خود قرار دهند(Share pour, Fazali & Salahi, 2008). با توجه به این­ موضوع که کیفیت یک موسسه آموزش عالی، در گرو کیفیت و توان علمی اعضای هیأت علمی آن است، نظام دانشگاهی برای پیشبرد هدف­های خود نیازمند اعضای هیأت علمی توانمند دارای قابلیت و شایستگی­های حرفه­ای بالا استJafari & Abdosharifi, 2013)). به عقیده (Keller (2001، اعضای هیأت علمی قادرند شرایط و موقعیت سایر عوامل را با تاکید بر شایستگی­ها و توان فنی-تخصصی تحت الشعاع قرار دهند، به گفته وی مهارت و شایستگی­های حرفه­ای کمک می­کند اعضای هیأت علمی بتوانند، پیامی را که از دانش و مهارت فنی-تخصصی آن­ها سرچشمه می­گیرد به مخاطبین منتقل نمایند. لذا بررسی عملکرد و شایستگی­های آن­ها در ابعاد مختلف و بو­یژه در حیطه­ی تدریس و تاثیری که می­توانند بر افزایش کیفیت یادگیری فراگیران و دستاوردهای آنان از تحصیل داشته باشند، بسیار ضروری است(Little, Locke, Parker & Richardson, 2007; Steinhardt, Schneijderberg, Götze, Baumann, & Krücken, 2017  ).

شایستگی تدریس؛ حداقل اطلاعات، مهارت­ها، ظرفیت­های خلاقانه و گرایشات حرفه­ای و مطلوبیت­هایی است که باید توسط اعضای هیأت علمی برای انجام وظایف اثربخش و ارائه خدمات­شان کسب شود(Jennings, Barler & Bartling, 1991). این شایستگی دارای شاخص­های: مهارت در ارتباط، شناخت نظریه و عمل تدریس، بهره­گیری از فناوری، دانش و تجربه در روندهای سازمانی و صنعتی، فهم و شناخت آموزش، مدل­سازی یادگیری مادام العمر و مستمر می­باشد. بهبود شایستگی آموزشی تلاش مداومی است که نقش مهمی را در آماده کردن راهبردهای نوین تدریس که توانایی نگهداری و انتقال کارآمد اطلاعات علمی را دارند بازی می کند, Bing-you, Rorie, Robert, & Kalli, 2010) (Robert. تضمین کیفیت آموزش و یادگیری در آموزش عالی را یک تخصص نوظهور فرض کرده­اند. به طوری که، تضمین کیفیت تدریس و یادگیری بخشی از حکمرانی دانشگاه­ها و مدیریت کیفیت در سراسر جهان شناخته شده است. اعضای هیأت علمی با شایستگی تدریس مطلوب، مسئول پاسخگویی به میزان دستاوردهای تحصیلی فراگیران هستند(European Commission, 2012, Jafari & Abdsharifi, 2014). همچنین بستر مناسب برای پیشرفت یادگیرندگان در جهت تحقق اهداف مهم آموزشی و توانمدسازی آنان را فراهم می­آورند(Williams, 2007; Koster & Dengerink, 2008).

 اگر اعضای هیأت علمی را در کانون فرایند تحول آموزش عالی قرار دهیم، پرسش قابل طرح این است که اعضای هیأت علمی باید چه ویژگی­ها و شایستگی­هایی داشته باشند تا بتواند بر کفایت و کارآمدی تدریس آنان بیفزاید؟شناسایی شایستگی­ها و توانمندی­های آموزشی اعضای هیأت علمی از جمله مهم­ترین مسائلی است که از یک سو بازخورد مناسب برای تجزیه و تحلیل مسائل آموزشی، تصمیم­گیری­های اساسی و برنامه­ریزی راهبردی در اختیار مسئولان و دست اندرکاران آموزش عالی قرار می­دهد و از سوی دیگر اعضای هیأت علمی با آگاهی از کیفیت عملکرد خود، از سطح توانمندی­های خود آگاه می­شوند و امکان برنامه­ریزی برای ارتقای رشد حرفه­ای خود را فراهم می­سازند. بر این اساس مسئله شناسایی شایستگی­های تدریس هیأت علمی موضوع مهمی برای تحقیق است. برای تعیین شایستگی­های تدریس روش­های مختلفی از جمله نظرخواهی از مدیران، همکاران، استادان و دانشجویان وجود دارد. از آنجا که دانشجویان به­طور مستقیم درگیر یادگیری هستند، مدرسان دانشگاه­ها اظهار می­کنند آگاهی از دیدگاه دانشجویان نسبت به تدریس اثربخش در بهبود کیفیت تدریس و آموزش تاثیر به سزایی دارد. بنابراین یکی از بهترین و متداول­ترین روش­هایی که در بیشتر کشورها برای تعیین معیارهای یک استاد توانمند استفاده می­شود نظرخواهی از دانشجویان است(Delavar, 1996). زیرا این امر نتنها هم بیانگر چگونگی عملکردها است، بلکه هم موجب ارتقاء کیفیت آموزشی می­شود. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی دیدگاه دانشجویان درباره شایستگی­های تدریس اعضای هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به انجام رسیده است و در صدد پاسخگویی به این سوال پژوهشی است که شایستگی­های تدریس اعضای هیأت علمی از نظر دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد کدامند؟

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

تدریس از جمله موضوعاتی است که از گذشته تا به امروز جزو دغدغه­های اساسی پژوهشگران و نظریه­پردازان تعلیم و تربیت در سراسر جهان بوده است. تدریس اثربخش در آموزش عالی به­طور گسترده­ای معطوف به دانشجویان و یادگیری آن­ها است. برای رسیدن به این هدف دو اصل اساسی مورد توجه قرار گرفته است. اول؛ اینکه تدریس نیازمند مجموعه­ای از مهارت­ها و رویه­های خاص است که در پژوهش­ها شناسایی شده­اند، و دوم؛ آنکه تدریس باید بتواند به نیازهای بافت و زمینه خاص توجه داشته باشد.(Salimi & Ramazani, 2015) تدریس فرایندی توسعه­ای است که تعاملات بین آموزشگر و محیط اطرافش را شامل می­شود.(Steffy, Wolfe, Pasch, & Enz, 2000) در واقع، وظیفه تدریس تسهیل یادگیری دانشجویان است. تدریس با کیفیت موجب تشویق دانشجویان می­شود تا دانش خود را ساختاربندی کنند و در جهت یادگیری مستقل بکوشند(Trigwell & Prosser, 2004). هرچه تدریس اعضای هیأت علمی معنی دارتر و سازماندهی شده­­­تر باشد، موفقیت دانشجو بیشتر استMurry, 1991)). نگاهی به تجربه­های بین­المللی و ملی در زمینه بهبود کیفیت دانشگاه بیانگر آن است که اعضای هیأت علمی در راس مهم­ترین عواملی هستند که در این خصوص مورد توجه قرار گرفته­اند؛ بنابراین عملکرد آن­ها به­ویژه در حوزه آموزشی بسیار مورد توجه است و اعضای هیأت علمی تعیین­کنندگان اصلی عملکرد دانشجویان هستند(King Rice, 2003). یک آموزشگر اثربخش، می­تواند موجب تسهیل فرآیند آموزش شده و حتی نقص کتب درسی و کمبود امکانات آموزشی را جبران کند و یا برعکس، بهترین موقعیت و موضوع تدریس را به علت عدم کارآمدی، به تدریسی ناکارآمد و ناموفق تبدیل کند.

  پژوهش در مورد شناسایی و به کارگیری مولفه­های شایستگی­های تدریس در دانشگاه، پیش از هر چیز در یافتن کمبودها و جبران نواقص آموزشی موثر است. چرا که؛ این امر منجر به تقویت نقاط قوت موجود در کیفیت تدریس استادان خواهد شد (Mohammadi Khangah & Hosseinzadeh, 2016). شایستگی تدریس، حداقل اطلاعات، مهارت­ها، ظرفیت­های خلاقانه و گرایشات حرفه­ای و مطلوبیت­هایی است که باید توسط اعضای هیأت علمی برای انجام وظایف اثربخش و ارائه خدمات­شان کسب شود(Jennings et al, 1991).آموزش عالی برای برخورداری از کیفیت بهتر، ساختارهای کارآمدتر و قابلیت­های بیشتر برای گسترش یادگیری، ترویج دانش، توسعه پژوهش، تولید علم و ارتباط موثر با جامعه برای بهسازی مداوم فرایند آموزش دانشگاهی، توانمندسازی نیروی انسانی و خودنوسازی، نیازمند استفاده از قابلیت­های شایستگی تدریس ادراک شده می باشد تا بستر مناسب برای پیشرفت فراگیران در جهت تحقق اهداف آموزشی و توانمند سازی آنان را فراهم ­آورند(Koster & Dengerink, 2008, Steinhardt et al, 2017). پژوهشگران متعددی معتقدند که یکی از مشکلات اصلی دانشگاه­ها، بی­توجهی به تدریس و کیفیت آن در مقابل فعالیتهای پژوهشی است(Durišová, Kucharčíková, & Tokarčíková, 2015). تحقق هدف­های آموزشی مستلزم وجود نظام­های رفتاری گوناگونی است که می­تواند در برگیرنده عناصر و عوامل موثر بر کیفیت آموزش و تدریس استادان باشد. برخی تحقیقات شایستگی­های تدریس اعضای هیأت علمی را شامل: ایجاد جو مساعد یادگیری؛ درگیرکردن فعالانه فراگیران؛ ارزیابی دانش، مهارت و نگرش فراگیران؛ تسهیل دستیابی به اهداف آموزشی برای فراگیران؛ دادن بازخورد به فراگیران؛ آگاهی از میزان شایستگی و توانایی تدریس خود؛ پرورش خودراهبری و یادگیری مادام العمر، می­دانند. صاحبنظران بر این باورند که کیفیت و میزان شایستگی تدریس اعضای هیأت علمی یکی از عوامل مهم در موفقیت دانشجویان است. بنابراین نداشتن مهارت و شایستگی لازم از سوی اساتید می­تواند بر عملکرد اعضای هیأت علمی تاثیر داشته باشد, 2011) (Rampai & Sopeerak. نتایج مطالعات صورت گرفته بر لزوم توجه به چهارچوب­های شایستگی­های تدریس ادراک شده اعضای هیأت علمی و بهبود و گسترش آن به­عنوان مهم­ترین پایه­های سیاست­های آموزشی برای آماده­کردن فراگیران برای زندگی در جامعه تاکید زیادی دارند(Bing-You, Lee, Trowbridge, Varaklis, & Hafler, 2009). همچنین پژوهش ها نشان می دهد که؛ سهم معناداری از واریانس دیدگاه دانشجویان نسبت به مدرس(به جای توانایی تدریس و ویژگیهای درس) بر اساس جذبه شخصیتی مدرس تبیین می شود(shirbagi, Hemati, & Nemati, 2017; Torkzadeh, Marzooghi, Mohammadi, & Kermaj, 2018).

با توجه به اهمیت موضوع در طول یک دهه گذشته بررسی شایستگی­های تدریس اعضای هیأت علمی مورد توجه بسیاری از پژوهشگران  قرار گرفته است. اهمیت این موضوع، در آن است که سرنوشت دانشجویان به اساتید و میزان شایستگی آنان در زمینه تدریس بستگی دارد. بنابراین به دلیل جذابیت موضوع کاوش و تبیین شایستگی­های مورد انتظار اعضای هیأت علمی در محیط­های دانشگاهی، پژوهشگران مطالعات خود را به این سمت سوق داده­اند.

مطالعات مختلفی برای تعیین معیارهای شایستگی تدریس اساتید انجام گرفته است که به بررسی دیدگاه­های دانشجویان و اعضای هیأت علمی پرداخته­اند. در این میان بازخورد دانشجویان از کیفیت تدریس استادان در کانون توجه قرار داشته است (Tulbure, 2013). زیرا این امر، هم توجیهی از چگونگی عملکردها است و هم به­طور پیوسته باعث بهبود عملکرد اساتید در فرآیند آموزش می­گردد.  هرچند مطالعات مذکور تنها به ابعادی از شایستگی­های تدریس اعضای هیأت علمی در محیط­های دانشگاهی پرداخته­اند. به­طور مثال: در تحقیق(Jafari & Abdsharifi, 2013) ایجاد جو مساعد یادگیری، درگیرکردن فعالانه فراگیران، ارزیابی دانش، مهارت و نگرش فراگیران، تسهیل دستیابی به اهداف آموزشی برای فراگیران، دادن بازخورد به فراگیران، آگاهی از میزان شایستگی و توانایی تدریس خود و پرورش خودراهبری مهم­ترین مولفه­های شایستگی تدریس ادراک شده اعضای هیأت است که بر دستاوردهای تحصیلی دانشجویان اثر مثبت و معنادار دارد. در جدول1 به­طور خلاصه به برخی از این پژوهش­­ها اشاره شده است.

جدول 1: خلاصه­ای از پژوهش­های صورت گرفته در خصوص شایستگی تدریس از دیدگاه دانشجویان

نکته حائز اهمیت در ارتباط با پژوهش­های صورت گرفته، توجه به تنها بخشی از شایستگی­های اعضای هیأت علمی در فرایند آموزش است. باید به این نکته توجه داشت که به دلیل ماهیت در حال تغییر دانشگاه­ها و مراکز آموزش عالی، شایستگی­های مورد نیاز اعضای هیأت علمی دائما در حال تغییر و تحول است.اهمیت نقش شایستگی­های تدریس ادراک شده اعضای هیأت علمی در موفقیت موسسات آموزشی برای دستیابی به مطلوبیت­های آموزشی و سازمانی و همچنین ایجاد شرایط مطلوب در توسعه­ی دستاوردهای تحصیلی در دانشجویان قابل توجه استDorisva et al, 2015)). لذا هدف از پژوهش حاضر بررسی شایستگی تدریس اعضای هیات علمی با توجه به شرایط در حال تغییر بوده است. بنابراین تلاش شد با نگاهی به یافته­ها و پژوهش­هایی که در این زمینه صورت گرفته، مولفه­های اصلی شایستگی تدریس از منظر دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد مورد شناسایی قرار گیرد.

 روش پژوهش

این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش پدیدارشناسی انجام شد. در انجام پژوهش پدیدارشناسی، پژوهشگر با پدیده­های مورد پژوهش ارتباط نزدیک دارد و می­خواهد خود را در جریان تجربه این پدیده­ها بشناسد. به­عبارت دیگر، پدیدارشناسی به جهان، آن­چنان که به وسیله یک فرد زیسته می­شود، نه جهان واقعیتی که چیزی جدای از انسان باشد، توجه دارد(Chanari, 2007). جامعه مورد مطالعه دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد 98-1397 بودند که از میان آن­ها 22 نفر به روش نمونه­گیری هدفمند^[1] و با بیشترین تنوع^[2] انتخاب شدند. فرایند گزینش افراد تا زمانی ادامه پیدا کرد که در جریان کسب اطلاعات هیچ داده جدیدی پدیدار نشد. لذا جمع­آ­وری داده­ها تا حصول اشباع نظری ادامه یافت و در نهایت تعداد مشارکت­کنندگان به 22 نفر رسید. جمع­آوری داده­ها، از طریق مصاحبه نیمه ساختار یافته^[3] انجام گرفت. به این صورت که ابتدا سوالات کلی برای شروع مصاحبه­ مطرح و بر اساس پاسخ نمونه­ها، روند مصاحبه هدایت می­شد. مصاحبه­ها با تعیین وقت قبلی و انتخاب محل با نظر شرکت­کنندگان انجام گردید. بدین ترتیب پس از هماهنگی­های انجام شده، مصاحبه­ها در محل کار مشارکت­کنندگان انجام شد. مدت زمان هر مصاحبه بر حسب شرایط و تمایل شرکت­کنندگان از 30 تا 45 دقیقه به طول می انجامید. در جدول 2 مشخصات و ویژگیهای جمعیت شناختی مشارکت کنندگان در پژوهش ارائه شده است.

جدول 2. ویژگی­های جمعیت شناختی

برای تجزیه و تحلیل داده­ها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. Maarofi & Yosafzadah (2009) مضمون را پر ارزش­ترین واحدهایی که در تجزیه و تحلیل محتوا باید مدنظر قرار گیرند تعریف کرده اند. منظور از مضمون معنای خاصی است که از یک کلمه یا جلمه یا پاراگراف مستفاد می شود. این مضامین فضای خاص و مشخصی را اشغال نمی کنند، چون یک جمله ممکن است چند مضمون داشته باشد و یا چند پاراگراف متن، ممکن است فقط یک مضمون داشته باشد. بنابراین بلافاصله بعد از انجام مصاحبه، مطالب پیاده سازی می شد. سپس با خواندن دقیق و مکرر مصاحبه­ها و توصیف شرکت­کنندگان سعی در درک بهتر و هم احساس شدن با آن­ها می شد. در مرحله دوم سطر به سطر داده­ها مورد بررسی قرار گرفت و جملات معنی­دار مرتبط با موضوع اصلی پژوهش علامت­گذاری شد. سپس معانی استخراج شده، کدگذاری شدند. در مرحله بعد دسته­بندی کدها آغاز و پس از بازخوانی مکرر کدها مفاهیم احصاء شده درون دسته­ها و خوشه­های موضوعی قرار داده شد و تم­های اصلی به دست آمد. در تجزیه و تحلیل داده ها، با رویکرد استقرایی ابتدا پاسخ­های بدست آمده به طور مکرر جهت استخراج کدها بازخوانی شدند که این فرایند پیوسته تا استخراج کدها و نام گذاری تداوم یافت و در مرحله بعد کدها بر اساس شباهت­ها و یا تفاوت­هایشان به طبقاتی دسته بندی شدند و سپس نمونه نقل قول­های مربوط به هر دسته از مصاحبه کنندگان بیان شد. روایی و پایایی پژوهش با در نظر گرفتن چهار معیار: باورپذیری^[4]، انتقال پذیری^[5]؛ وابستگی^[6] و اعتماد پذیری^[7] مورد ارزیابی قرار گرفت. باور پذیری به بازنمایی کافی سازه اجتماعی که محقق در پی بررسی آن است، اشاره می­کند و برای باورپذیر کردن اقداماتی نظیر: بررسی و درگیری طولانی مدت با دادها، مشاهده مستمر، تطابق همگونی یافته ها، تحلیل داده­های متضاد، بررسی تفسیر داده­های خام و گفتگو با همکاران صورت گرفت. انتقال پذیری؛ مشابه تعمیم پذیری نتایج در رویکرد کمی به پژوهش است. وابستگی؛ به ثبات نتایج در طول زمان اشاره می­کند و تایید پذیر بودن این مولفه به میزان تایید ویژگی­ داده­های مورد بررسی پژوهشگر توسط خوانندگان اشاره می­کند(Momeni Rad, Ali Abadi, Fardanash, & Mazini, 2013). به این منظور برای بررسی اعتبار فرایند کدگذاری، از شیوه کدگذاری مجدد برای حداقل بیست درصد از مصاحبه­ها استفاده شد. در فرایند اعتبار سنجی یافته­ها، با قرار دادن متن مصاحبه­ها در اختیار مشارکت کنندگان، پژوهشگران سعی کردند به این نتیجه برسند که آیا ادراکات آن­ها از مصاحبه درست است یا خیر؟ همچنین در طی فرایند تحلیل داده­ها با استفاده از روش های؛ تطابق همگونی یافته ها، بازخورد مشارکت­کنندگان و خبرگان غیر مشارکت­کننده، از اعتبار تحلیل­ها اطمینان حاصل شد.

یافته ها

از مجموع 22 نفر شرکت کننده در پژوهش، 12 نفر زن و 10 نفر مرد بودند. میانگین مدت زمان مصاحبه­های انجام شده 38 دقیقه بود. شایستگی­های مورد نیاز تدریس اساتید در6 مضمون اصلی^[8] و 31 مضمون فرعی^[9] و 254 کد باز شناسایی و طبقه بندی گردید که در جدول3 ارائه شده است.

جدول 3.  شایستگی های تدریس از دیدگاه دانشجویان در قالب مضامین اصلی و فرعی

1- شایستگی آموزشی

یکی از عمده­ترین وظایف اعضای هیأت علمی در هر نظام آموزشی، تدریس و راهبری جریان یاددهی-یادگیری است. در این راستا مطالعات متعددی در ایران و نیز در سایرکشورهای انجام گرفته است که دلیلی بر اهمیت این حیطه خاص از وظایف عضو هیأت علمی است. فعالیت­های چشمگیر آموزشی و خلاقیت­های فردی در این حیطه باید به خوبی تشویق شوند، تا باعث افزایش خلاقیت­ها و انگیزه­ها در حیطه آموزشی شوند(Zahedi & Bazargan, 2014).

1-1- ویژگی علمی و تخصصی: از جمله شایستگی های اصلی آموزشی اساتید توانایی مهارت­های تدریس، و برخورداری از دانش موضوعی در حیطۀ شغلی خود و برخورداری از نظام معرفتی پیچیده­تر و دقیق­تر و به طوری که بتوانند مسائل تدریس و تربیت را به خوبی دریابند و به نیازهای شاگردان پاسخ دهند است. بطوری که یکی از یافته­های پرتکرار در اظهارات تمام مشارکت­کنندگان عبارت بود از:  "یک استاد شایسته باید به طور عمیق دانش و تخصص و مهارت انتقال دانش داشته باشد بسیاری از اساتید دانش را دارند ولی مهارت انتقال آن را به دانشجو ندارند(مشارکت کننده3)."، " به نظر من بیش از هر موضوع تسلط استاد بر موضوعی که می­خواهد تدریس کند اهمیت دارد و بعد بروز بودن مطالب است که باعث جذب دانشجویان به کلاس و توجه آن­ها می­شود(مشارکت کننده 5 و 7). " ، "به نظر من اساتید باید آنلاین باشند و اطلاعاتشان به­روز باشد بعضی از اساتید سر کلاس از همان جزواتی که چندین ترم تدریس می­کردند استفاده می­کنند اساتید باید به دنبال ارتقا سطح علمی خود نیز باشند(مشارکت کننده 8 و 15)".

1-2- استفاده از روش تدریس مناسب: استاد حرفه­ای در تدریس، کسی است که دانش و تجربه­ی کافی دارد و روش تدریس نیز می­داند؛ یعنی اینکه می­داند چه روش­ها و فنونی را در کجا و چگونه به کار گیرد تا کلاس کارآمد و اثر بخش داشته باشد. اساتیدی که هر سه ویژگی دانش، تجربه و روش را توأمان دارا باشند، از شایستگی حرفه­ای لازم برخوردارند. بسیاری از مشارکت کنندگان داشتن علم را به تنهایی نشانه شایسته بودن اساتید نمی­دانستند بلکه، تجربه لازم در امر آموزش و انتقال مطالب به دانشجویان را مهم می دانستند.

"بیشتر اساتید به شیوه اساتید خودشان و الگوبرداری از روش­های گذشتگان تدریس می کنند. البته دلیلش می­تواند هم استاد باشد و هم دانشجویان. چون دانشجویان تمایل به جزوه­نویسی دارند بنابراین اساتید هم تلاشی برای بروزرسانی اطلاعات و معلومات نمی­کنند. اگر اساتید با فنون و شیوه­های تدریس جدید آشنا باشند، می توانند در بهبودی مهارت و افزایش یادگیری دانشجویان خیلی موثر باشند(مشارکت­کننده 8)". همچنین مشارکت­کننده 11 اظهار داشت: " تدریس باید تنوع داشته باشد به نظر من در رشته ما تدریس به صورت پرسش و پاسخ خیلی بهتراست، اساتید نباید وابسته به اسلاید باشند هر چیزی که به­صورت نوشتاری و دیداری باشد در ذهن بهتر می­ماند(مشارکت کننده 11)"

1-3- انتقال واضح مطالب: فن بیان استاد یکی از شایستگی­های حرفه­ای اساتید است. در این زمینه می­توان به بیان مطالب به زبان شیوا قابل فهم و منسجم، ارائه مثال­های روشن، چهارچوب و ساختارمندی ارائه مطالب در کلاس اشاره کرد. بسیاری از دانشجویان معتقد بودند یک استاد باید توانایی انتقال مطالب را به دانشجویان داشته باشد.

"به نظر من باید استاد بتواند با زبان ساده مسائل پیچیده را بیان کند، به آهستگی مبحث را تدریس کند تا دانشجو متوجه شود (مشارکت کننده3و 9)." " قدرت بیان استاد بسیار مهم است گاهی ما با اساتیدی کلاس داریم که به لحاظ علمی آدم­های توانمندی هستند ولی قدرت بیان و لحن سخن گفتن آن­ها طوری است که توقع نداریم، با خود فکر می­کنیم این فلان استاد بزرگ است! به نظر من استاد باید علاوه بر سواد روز، توانایی انتقال مطالب را داشته باشند که این متفاوت از سواد علمی است(مشارکت کننده 4)."

1-4- داشتن طرح درس مشخص: یکی از کارهای اصلی هر عضو هیأت علمی، مدیریت فرایند یاددهی-یادگیری است. آموزش فعالیتی تصادفی و بی قاعده نیست. یک عضو هیأت علمی باید از قواعد کار خود به خوبی آشنا و بدان پایبند باشد. برای مثال داشتن طرح درس و برنامه­ریزی قبلی عضو هیأت علمی برای آموزش یک الزام است. نداشتن برنامه و هدف فرد را در رسیدن به اهدافش سردرگم می­کند.

برخی مشارکت­کنندگان در این خصوص چنین بیان کردند: "به نظر من اساتید باید از قبل محتوای درسی را که قرار است ارائه دهند مشخص کنند. هرچند حتی اگر از قبل بدانیم شاید محتوای درس را مطالعه نکنیم ولی باز هم به نظر من باید اساتید موضوع مورد بحث را از قبل مشخص کنند(مشارکت کننده 19 و 8)." " به نظر من اساتید باید مباحثی را که می­خواهند تدریس کنند با زمان کلاس تنظیم کنند. بعضی از کلاس­های ما طولانی و خسته­کننده است و مطالبی که بیان می­شود خیلی ایجاد انگیزه نمی­کنند. بهتر است بیشتر مسائل مورد نیاز بیان بشود(مشارکت کننده 11)".

  1-5- شیوه­های ارزیابی آموخته­ها: این مضمون بیانگر توانایی و مهارت­هایی است که اساتید برای سنجش دانش، مهارت و نگرش فراگیران از اهداف آموزشی در فرایند و تجارب یادگیری به کار می­گیرند. برخی از مشارکت کنندگان ابراز داشتند، ارزشیابی اساتید از مباحث تدریس شده در پایان کلاس در ایجاد توجه و تمرکز دانشجویان به تدریس مهم است. در اظهارات مشارکت­کنندگان در پژوهش، مکررا بر این نکته تاکید می­شد که ارزشیابی دانشجویان باید به­طور منظم و تاکید بر ارزشیابی تکوینی در فرایند تدریس و بصورت منصفانه و دقیق انجام شود. 

بطور نمونه برخی از مشارکت­کنندگان در این رابطه چنین بیان داشته اند: "اساتید باید ارزیابی از آموخته­های دانشجویان در انتهای بحث داشته باشند تا توجه دانشجویان به مباحث تدریس باشد. بین دانشجویان نباید تبعیض قائل بشوند و نظرات شخصی­شان را در ارزشیابی و نمره دادن دخالت بدهند( مشارکت کننده9 و 22)" ، " به نظر من ارزشیابی باید به صورت تشریحی باشد نه تستی و بیشتر از مباحث شایع باشد و بر اساس رفرنس مشخص شده و گفته های سر کلاس(مشارکت کننده 7)".  "اساتید نباید دانشجویان را از امتحان بترسانند و از نمره به عنوان وسیله­ای برای کنترل دانشجویان استفاده کنند(مشارکت­کننده 16). " و یا بیان عباراتی همچون "فرایند ارزشیابی بر اساس مطالب و محتوای ارائه شده در کلاس باشد" و یا "استمرار بحث­های کلاسی و ارزشیابی از آن­ها" نشان از اهمیت ارزشیابی در شایستگی تدریس اساتید دارد.

2- شایستگی پژوهشی

وظیفه اصلی دانشگاه و اعضای هیأت علمی، توسعه علمی است. توسعه پایدار و همه جانبه جز بر مدار دانشگاه و نظام آموزشی پایدار و پژوهشی پاسخگو و کارآمد نمی­چرخد، حوزه پژوهشی به عنوان یک حوزه مهم در شایستگی اعضای هیأت علمی مشخص شده است. سرمایه­گذاری در تحقیقات و تولید و نوآوری علمی از بالاترین ارزش افزوده برخوردار است(Zahedi & Bazargan, 2014). مشارکت دانشجو در کارهای علمی و پژوهشی و نقش رهبری و تسهیل­گری توسط مدرس در کیفیت تدریس اساتید موثر است. بیان عباراتی همچون روحیه جستجوگری، تشویق دانشجویان به پژوهش و تحقیق علمی نشان از اهمیت این شایستگی در تدریس اساتید بود. از مقوله­های فرعی شناسایی شده در این حوزه ادغام پژوهش در آموزش، ارائه مطالب بر اساس تحقیقات، و تشکیل تیم­های تحقیقاتی بود.

2-1- تلفیق پژوهش در آموزش: تجربه مشارکت­کنندگان نشان از این واقعیت داشت که در محیط­های دانشگاهی اگر آموزش با پژوهش ادغام شود و مطالب به صورت تجربی و مبتنی بر تحقیقات باشد یادگیری بهتر صورت خواهد گرفت. در این رابطه برخی مشارک­کنندگان بیان کردند: "در محیط­های دانشگاهی بهترین نتیجه در اثر بیان نتایج تحقیقات بدست می­آید. مطالب کاربردی و تجربی نه صرفا بیان موضوعات تئوری. باید بتواند در کلاس جدیدترین یافته­ها و نتایج پژوهش­ها را در آن موضوع بیان کند(مشارکت کننده 3 و 14) " ، "ما انتظار داریم استاد به آخرین مطالب علمی منتشر شده در همان مباحثی که تدریس می­کند تسلط داشته باشد، نه آن که صرفا بر اساس رفرنسی که 10 سال قبل تالیف شده تدریس کند. رسالت یک استاد باید تدریس آن چه درست است باشد نه آنچه که تعیین شده برای تدریس(مشارکت کننده 17)".

2-2- ارائه مطالب بر اساس تحقیقات: بسیاری از مشارکت کنندگان انجام پژوهش و تحقیقات را رکن جدایی ناپذیر یک عضو هیات علمی می­دانستند. در این رابطه مشارکت­کننده 6 چنین گفت: "وقتی یک استاد تدریس خود را بر اساس جدیدترین یافته ها بیان می­کند از این لحاظ که فکر می­کنی به روز است خیلی خوب است(مشارکت کننده 6)." " به نظر من دانش­پژوهی اساتید بسیار مهم است ولی مقاله­هایی که کاربردی باشد و نتایج آن پژوهش را برای ما بیان کنند این طوری سطح علمی دانشگاه هم بالا می­رود(مشارکت کننده 1)."

2-3- تشکیل تیم­های تحقیقاتی: با توجه به اینکه قسمتی از وظایف عضو هیأت علمی منوط به امور پژوهشی است، تشویق دانشجویان به انجام امور پژوهشی و انجام کارهای پژوهشی مشترک با دانشجویان و ارتقا علمی آنان با توجه به فعالیت­های پژوهشی، ضروری است. برخی مشارکت­کنندگان وظیفه اساتید را ایجاد فضای شور و اشتیاق برای تقویت انگیزه در فراگیران برای شرکت در کاوشگری و روحیه جستجوگری و به چالش کشیدن ذهن دانشجویان در کلاس بیان کردند. برخی از اظهارات این­گونه بیان می­شد؛ به­طور مثال مشارکت­کننده 17 اظهار داشت: "به نظر من بحث در مورد مسائلی که هنوز بدون پاسخ مانده است و دعوت از دانشجویان برای انجام تحقیق در این موارد بسیارخوب است و در دانشجو ایجاد انگیزه و روحیه پژوهش می­کند (مشارکت کننده 17)" ، " ... شرکت اساتید در کنگره­ها و سمینارها مهم است، برگزاری کنفرانس­های دانشجویی و تشویق دانشجویان برای شرکت در این کنفرانس­ها یا برگزاری جلسات پرسش و پاسخ، به نظر من اساتید باید از بین دانشجویان تیم­های تحقیقاتی ایجاد کنند و انتقال تجربه را به شکل هرمی از بالا به پایین انتقال دهند(مشارکت کننده 13 و 20)".

3- صلاحیت عاطفی و ارتباطی

بعد عاطفی با؛ علاقه، انگیزش، نگرش یا ارزش­گذاری سروکار دارد. در اکثر پژوهش­های انجام شده در زمینه تدریس اساتید، اثری از روابط عاطفی و تعامل بین استاد و دانشجو به چشم می­خورد. هریک از افراد مشارکت کننده، دیدگاه خاصی در مورد این مقوله داشتند برخی معتقد بودند باید تا حد زیادی به دانشجو نزدیک و به لحاظ عاطفی و روانی با جلب اعتماد، فضای مناسبی برای فراگیر ایجاد کرد. از نظر (Conklin & Dessele (2007، مهم­ترین دلایل باقی ماندن اعضای هیأت علمی بعد از احساس استقلال در کار، برقراری روابط عاطفی و بین فردی است .

3-1- رابطه دوستانه با دانشجو. مهارت ارتباطی به مجموعه عناصری که به تعامل سازنده بین دانشجو و استاد می پردازد، اشاره دارد. بیشتر مشارکت کنندگان در نگاه خود، مهارت ارتباطی مناسب و مبتنی بر اعتماد متقابل را مورد توجه قرار دادند.

یکی از یافته­های پرتکرار که در اظهارات بیشتر مشارکت­کنندگان وجود داشت، داشتن ارتباط حرفه­ای با دانشجویان در حالت متعادل بود. به­طور نمونه مشارکت­کننده 19 چنین گفت:  "یکی از موارد مهم به نظر من ارتباط استاد با دانشجو است که متاسفانه ارتباطات خیلی ضعیف است. اساتید سر کلاس حاضر می­شوند درس خود را می­دهند و می­روند حتی بعضی از اساتید اسم دانشجویان خود را یاد نمی­گیرند. هیچ ارتباطی نیز برقرار نمی­شود. این­ها چیزهایی است که دانشجو را دلسرد می­کند."  "باید در رابطه با دانشجویان رعایت تعادل حفظ بشود نه خیلی صمیمیت زیاد و نه رابطه خیلی خشک باشد طوری که در کلاس احساس راحتی بکنیم و در تصمیم­گیری­ها به نظرات ما هم توجه بکنند (مشارکت­کننده 13).

3-2- کم شدن فاصله بین استاد و دانشجو: اساتید باید به دانشجویان خود مانند اعضای یک خانواده نگاه کنند و برجنبه­های روابط بین فردی و عاطفی تاکید کنند. مهارت­های ارتباطی موثر باید یکی از اصولی باشد که مورد توجه اساتید قرار گیرد (Vahabi et al, 2012).

در این زمینه مشارکت­کننده 12 اظهار داشت: "این­که تقریبا تمام اساتید مدام ذکر کنند که نسبت به دانشجویان خود برتری دارند و این­که ترس و وحشت در دانشجو ایجاد کنند تنها نتیجه­ آن ایجاد ناامیدی است. فاصله ما با اساتید خیلی زیاد است و این باعث عدم توانایی اساتید در ارتباط موثر و آموزش درست است در صورتی که باید بتوانند بدون این­که فاصله­ای بین استاد و دانشجو باشد، انتقاد کنند و پیشنهاد بدهند(مشارکت کننده 12)".

همچنین مشارکت­کننده 5 نیز چنین گفت: "تا زمانی که اساتید به دانشجویان از بالا نگاه کنند هیج رابطه دوستانه­ای بین استاد و دانشجو ایجاد نمی­شود. به نظر من یک استاد شایسته باید خاکی باشد وقتی احساس صمیمیت بین استاد و دانشجو بیشتر است احساس میکنی تدریس استاد بیشتر به دل می شیند".

3-3- ایجاد انگیزه و اعتماد در دانشجو: این مقوله بیانگر اقداماتی است که باعث ایجاد برانگیختگی و تداوم و نگهداری رفتارهای دانشجویان به سمت اهداف آموزشی می­شود.در نگاه بسیاری از مشارکت­کنندگان یک رابطه دوستانه در ایجاد اعتماد متقابل بین استاد و دانشجو و ایجاد انگیزه در دانشجویان بسیار مهم ارزیابی شد.

مشارکت­کننده 12 اظهارات خود را اینطور بیان کرد: "دیدن دانشجویان به یک چشم و دلسوزی کردن، داشتن یک رابطه صمیمانه سبب می­شود که دانشجویان به اساتید اعتماد کنند. احساس می­کنم ایجاد اعتماد در عین جدیت، یک رابطه خوب و تاثیرگذار است (بیشتر مشارکت کنندگان). با ایجاد فضای همکاری بین دانشجو و استاد، به نحوی که دانشجو احساس مفید بودن کند، باعث ایجاد انگیزه در دانشجویان می­شود و با پیگیری عملکرد دانشجویان باعث دلگرمی و پشتکار بیشتر می­شود".

همچنین مشارکت­کننده 16 در این زمینه چنین گفت: "بیشتر اساتید به علت مشغله کاری زیاد و تعداد زیاد دانشجو ارتباط کمی با دانشجویان خود دارند و زمان بسیار کمی را برای دانشجویان اختصاص می­دهند در صورتی که ایجاد یک رابطه دوستانه مناسب، باعث ایجاد درک متقابل و شکل­گیری حس مسئولیت­پذیری و ایجاد انگیزه و اعتماد در دانشجو می­شود".

4- اخلاق حرفه­ای استاد. اخلاق در تدریس، شاخه­ای از اخلاق در آموزش عالی است که مشخص­کننده مسئولیت­های حرفه­ای یک استاد در تدریس و آموزش است و یکی از ابعاد تاثیرگذار در نهادینه کردن رویکردهای اخلاقی در رفتار حرفه­ای دانشجویان و خود اساتید است. اعضای هیأت علمی برای هدایت رفتار حرفه­ای خود از یک سری اصول لزوما نوشته نشده پیروی می­کنند، برخی از مولفه­های اخلاق حرفه­ای که اعضای هیأت علمی ملزم به رعایت آن­ها می­باشند عبارتند از: صداقت، دقت و پذیرش عقاید جدید(Sharifi, Salimi & Ahmadi, 2011).

اخلاق حرفه­ای با عباراتی همچون: "در درجه اول رفتار حرفه­ای در حیطه­ی کاری که توام با احترام باشد اهمیت زیادی دارد و طرز رفتار در میزان گیرندگی دانشجو موثر است(مشارکت کننده3 و 15)." یا عبارت " داشتن سعه صدر، تواضع، فروتنی، وقت گذاشتن خارج از زمان معمول و... شایستگی­هایی است که یک استاد باید در خود تقویت کند(مشارکت کننده 4) " بیان شد. یا " باید انتقادپذیر باشد و تامل و ارزیابی انتقادی از عملکرد خود داشته باشد". همچنین مشارکت­کننده 8 در این زمینه اذعان داشت: "به نظر من باید از برترین­های اخلاقی تجلیل شود، اخلاق مداری خیلی مهم است".  

برخی از مشارکت­کنندگان نیز به تعهد کاری اشاره داشتند و آن را لازمه کار اساتید دانستند. به­طور مثال مشارکت­کننده 19 چنین گفت: " اساتید باید در قبال وظیفه و شغلشان  تعهد کاری داشته باشند و نسبت به یادگیری و پیشرفت دانشجویان خود و خودشان احساس تعهد و مسئولیت داشته باشند".

5- ویژگی­های شخصیتی:

مجموعه ای از ویژگی­های فردی است که زیر بنای نظام رفتاری افراد را تشکیل می­دهند و می­تواند بر چگونگی تشخیص و تفسیر محیط اطراف به وسیله افراد اثر بگذارند (Cortzii, 1997). "صرف نظر از ویژگی­ها و مولفه­های لازم علمی، لازم است استاد به لحاظ ارتقای شخصیت و نقش خود کوشش نماید. در واقع تک بعدی بودن در دنیای امروز پذیرفته نیست و یک عضو هیأت علمی باید در کنار مراتب علمی عوامل جانبی را نیز رعایت کند( مشارکت کننده 9)".

5-1- قاطعیت استاد: تعدادی از مشارکت­کنندگان بیان کردند، رفتار قاطع استاد در مدیریت کلاس مهم است. برخی از اظهارات این گونه بیان شد: "استاد باید مهربان و افتاده باشد و در عین حال اینقدر با شخصیت و مثبت باشد که خودش برای خودش احترام ایجاد کند و یک جدیت خاصی هم در رفتارش باشد(مشارکت کننده 6)" ، " هیچگاه کنترل کلاس از دستش خارج نشود. داشتن قاطعیت در مدیریت کلاس نقش دارد. منتها همراه آن بی احترامی به شخصیت دانشجو نباشد(مشارکت کننده 9 و 16)". 

 5-2- رفتار عادلانه استاد. بسیاری از مشارکت کنندگان در نگاه خود به شایستگی تدریس به نوع برخورد و رفتار استاد با دانشجویان تاکید داشتند. عباراتی همچون "فروتنی و نرمی و خوشرویی" ، "عدم خرده­گیری بی­مورد"، "احساس خوشرویی و لحن مناسب با دانشجویان"، نشان از رفتار عالانه اساتید دارد.

مشارکت­کننده 6 و 17 اظهار داشتند: "رفتار اساتید با دانشجویان باید با احترام، نظم و بردباری باشد. با دانشجویان بحث و جدل نداشته باشد تا دانشجو راحت­تر سوالات خود را بپرسد، اساتید نباید وقتی سوالی می­پرسیم ما را ضایع کنند یا مسخره کنند، خیلی وقت­ها شده برای ما سوال پیش آمده، اما از ترس تخریب کردن شخصیت سوال را نمی­پرسیم(مشارکت کننده 6 و 17)."  همچنین مشارکت­کننده 20 در این رابطه گفت: " اساتید باید مهربان و پاسخگوی سؤالات هرچند سوالات سطحی دانشجویان، باشند. گاهی اساتید به دانشجویان با تاسف نگاه می­کنند یا حتی می­گویند شماها چیزی نمی­شوید گاهی حتی سوالاتی را که می­پرسیم مسخره می­کنند اساتید باید با برخورد مناسب فضای راحت و بدون استرس را برای یادگیری دانشجو ایجاد کنند".

برخی از مشارکت­­کنندگان رفتار عادلانه اساتید را در غالب احترام به تنوع فرهنگ­ها، جنسیت، تفاوت­های فردی و  .... بیان کردند. به­طور مثال، مشارکت­کننده 11، چنین گفت: " اساتید باید اختلاف سلیقه­ها، تفاوت­های فردی، فرهنگی و توانایی­های دانشجویان خود را درک کنند و به آن­ها احترام بگذارند(مشارکت کننده 11)".

5-3- الگو بودن: منظور از الگو بودن، توانایی ارائه تصویری نمادین از خود در رفتار و منش، به گونه­ای که سرمشق افراد گروه و نمایانگر رفتارهای مطلوب باشد.

" یک استاد شایسته باید یک الگو و نمونه،­ برای دانشجویان باشد چه  از نظر شخصیت آموزشی و آکادمی و چه از نظر شخصیتی و اخلاقی باید فردی متواضع، منعطف و دلسوز باشد(مشارکت کننده 19)." " اساتید باید شخصیت خودشیفته و وسواسی نداشته باشند دارای بینش، خوش برخورد و باگذشت باشند. گاهی اوقات دانشجویان بعضی خطاها را انجام می­دهند اساتید باید صبور باشند (مشارکت کننده 12)." برخی از مشارکت­کنندگان به ویژگی­های ظاهری اساتید اشاره داشتند مشارکت­کننده 5 در این زمینه بیان داشت: "به نظر من یک فرد آکادمیک باید ظاهری آراسته و مرتب  داشته باشد و از پوشیدن لباس­های نامناسب و ظاهر نامتعارف اجتناب کند." 

6- مدیریت کلاس:

مدیریت کلاس درس؛ رهبری کردن امور کلاس درس از طریق تنظیم برنامه درسی، سازماندهی مراحل کار و منابع، سازماندهی محیط به منظور بالا بردن کار نظارت بر پیشرفت دانشجویان و پیش بینی مسائل بالقوه است. بهبود محیط یادگیری و جو حاکم بر کلاس می­تواند در عرصه یادگیری و یاددهی متفاوت باشد؛ جو یا محیط، نمادی از برنامه درسی بوده و به منزله روح و محیط حاکم بر کلاس درس می­باشد و یک تعیین­کننده رفتاری و نشانگر ادراک دانشجویان از محیط پیرامون خود در عرصه یادگیری استNosrati Hashi, Hatami, & Mottaghi, 2015) Noroozi,).

6-1- ایجاد محیط مناسب یادگیری: در کلاسی که سرزندگی و پویایی وجود دارد، اغلب تحرک و پویایی زیادی بین اعضای کلاس مشاهده می­شود و وقایع تازه­ای در کلاس به­وجود می­آید. در محیط­های سرشار از شادمانی، افراد کلاس احساس راحتی و آرامش دارند(Zahedi & Bazargan, 2014).  اساتیدی که قادر باشند فضای کلاس را به فضایی مطلوب وانگیزشی تبدیل کنند، نظم و پویایی را در کلاس ایجاد خواهند کرد. در این زمینه برخی مشارکت­کنندگان چنین بیان داشتند: "تدریس باید همراه با بیان گفته­های شاد و آموزشی باشد. استاد باید با انرژی و درک مطلبی که قرار است آموزش دهد، فضای شادی را برای دانشجویان ایجاد کند اساتیدی که الگو هستند همیشه سرحال و شاد سر کلاس حاضر می­شوند(مشارکت کننده 5)" ، "هرچه استاد پرانرژی با هیجان و فعال تر باشد از نظر شیوه بیان بیشتر در یادگیری تاثیر دارد. تا این که با یک صدای ثابت و بدون تحرک و فقط از روی اسلاید بخواند. بیش­تر کلاس­های ما فضای خسته­کننده، بی­انگیزگی و ناامیدانه است(مشارکت کننده 4 و 16)".

برخی از مشارکت­کنندگان اعتقاد داشتند کلاس باید فضای امن و مطمئن برای یادگیری فراگیران باشد، به طور مثال مشارکت­کننده 18 چنین گفت: "باید آزادی بیان در کلاس داشته باشم به­طوری که همه بتوانند در مباحث مختلف کلاسی شرکت کنند" و "کلاس درس نباید یکنواخت و خسته­کننده باشد استاد با تحرک و انرژی که میگذارد می­تواند جو کلاس را خیلی بانشاط و جذاب کند(مشارکت­­کننده 9)".

6-2- مدیریت زمان: مدیریت زمان به­عنوان یکی از شایستگی­های اعضای هیأت علمی است. در نگاه بعضی از شرکت­کنندگان اهمیت به وقت دانشجویان و برگزاری جلسات آموزشی و رعایت وقت قانونی کلاس، داشتن برنامه­ریزی کوتاه مدت و بلندمدت در کلاس، مورد توجه قرار گرفت. 

برخی از مطالب در این زمینه به این شکل بیان شد: "این خیلی مهم است که، استاد برای کار خود و برای وقت دانشجویان خود اهمیت قائل شود و از وقت کلاس حداکثر استفاده را ببرد. مهم­تر این که کلاس­ها را دائما کنسل نکنند چون این مسئله واقعا بی انگیزگی در دانشجو بوجود می­آورد(مشارکت کننده 6). "مشارکت­کننده 13 نیز اذعان داشت "... به نظر من اساتید باید چنان برنامه­ریزی داشته باشند که در مدت زمان کلاس بتوانند مطالبی را که بیشترین و بهترین کاربرد را دارند ارائه بدهند".

                                              شکل1. شایستگی تدریس اعضای هیات علمی

بحث و نتیجه­گیری

پژوهش حاضر با هدف تعیین مهم­ترین مولفه­های شایستگی تدریس اساتید از دیدگاه دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد. چرا که، اولین مسئولیت هر نظام آموزش عالی اطمینان از مدرس و تدریس اثربخش است.تدریس اثربخش به عوامل متعددی وابسته است که شناخت هرکدام از این عوامل می­تواند در بهبود کیفیت تدریس موثر باشد، همچنین تضمین کیفیت یاددهی- یادگیری مستلزم توجه جدی به تمامی عوامل درگیر در فرآیند یاددهی - یادگیری است. یکی از این عوامل شایستگی تدریس اساتید است. نتایج به دست آمده از یافته­های پژوهش نشان داد از دیدگاه دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد شایستگی تدریس، مهارت آموزشی، مهارت پژوهشی، مهارت بین فردی و ارتباطی، اخلاق حرفه­ای، مهارت فردی و شخصیتی و مدیریت کلاس منجر به شایستگی تدریس اساتید می­شود.

یکی از یافته­های پژوهش مهارت آموزشی بود. مهارت آموزشی شامل زیر مقوله­هایویژگی علمی و تخصصی، انتقال واضح مطالب، استفاده از طرح درس مناسب، ارزیابی نظام­مند آموخته­ها است. این مضمون به توانمندی اساتید در زمینه کاربرد روش­ها، اصول و راهبردهای تدریس در فرایند یادگیری کلاس اشاره دارد که منجر به مدیریت موفق کلاس درس می­شود. در تبیین این ابعاد و مولفه می­توان گفت اعضای هیأت علمی نه تنها باید دارای مهارت­های تخصصی باشند بلکه باید توانایی ارائه درس، سازماندهی و ارزیابی را نیز داشته باشند. ویژگی علم و دانش و ارائه مطالب نو، در جنبه مهارت­های حرفه­ای تدریس؛ ویژگی انتقال شفاف و واضح مطالب و نیز آماده­سازی کلاس برای تفکر و بحث، سازماندهی، توالی و تنظیم مطالب، شیوه سنجش و ارزیابی، قضاوت درست و رعایت اعتدال به­عنوان مهمترین شاخص­های تدریس اثربخش است. یک عضو هیأت علمی بایستی قبل از شروع تدریس و در یک موقعیت و فضای مطلوب و با در نظر گرفتن عواملی چون؛ توانایی دانشجویان، انتخاب منابع و متون آموزشی مناسب، مشخص کردن سرفصل­های درس را برای جلسه آینده طراحی نماید تا زمینه مناسبی برای تدریس فراهم کند.

در پژوهشSiti Nurul & Amirul, 2017))، مهارت آموزشی به عنوان یکی از ابعاد شایستگی تدریس اساتید شناسایی شده است. نتایج پژوهش2011) (Peyman, Zarian & Sadeghifar, نمایانگر این نکته است که مهم­ترین ویژگی یک استاد توانمند از دیدگاه دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا، توانایی استاد در پاسخ به سوالات و اطلاعات تخصصی استاد است. همچنین در پژوهش انجام شده توسط(2016)Khalili &  Asadiکه به بررسی دیدگاه اعضای هیأت علمی و دانشجویان در رابطه با تدریس اثربخش پرداخته شده؛ از نظر دانشجویان و اعضای هیأت علمی مهارت آموزشی یکی از مولفه­های اصلی و بنیادی تدریس اثربخش شناسایی شد.

 در تبیین این مولفه پژوهشی باید گفت پژوهش یکی از مهم­ترین ارکان رشد و توسعه­ی پایدار جوامع در ده­های آینده است. چرا که جوامع با حرکت شتابان و رو به رشد جامعه­ی جهانی و شکاف عمده بین کشورها در میزان دسترسی به علم و تکنولوژی نوین روبه رو هستند. در این بین دانشگاه­ها باید به رشد و توسعه پژوهش در اعضای خود به­ویژه اعضای هیأت علمی همت گمارند. زیرا بی­تردید آینده متعلق به کشورهایی خواهد بود که در زمینه انجام پژوهش و تولید علم رشد یافته باشند. شایستگی پژوهش به معنی داشتن دانش در زمینه شیوه­های پژوهش، ملاحظات اخلاقی در زمینه مهارت چاپ و نشر است.

یافته های پژوهشSalimi et al,(2017) نشان داد که از دیدگاه دانشجویان دکتری مهم­ترین شایستگی اعضای هیأت علمی رشته­های فنی و مهندسی در یک دهه­ی آینده، شایستگی پژوهش خواهد بود. Sinclair, Barnacle & Cuthbertl (2013) معتقدند اعضای هیأت علمی باید بتوانند دانشجویان را به پژوهشگران مستقل تبدیل کنند. در پژوهش انجام شده توسطBonakdari, Mahran, Mahrozadah & Hashami (2016)، که به بررسی ویژگی­های استاد شایسته از نظر اعضای هیأت علمی پرداختند توانایی در پژوهش به عنوان یکی از شایستگی­های شناسایی شده بود.

  یکی دیگر از مولفه­های اثربخش در شایستگی تدریس اساتید مهارت بین فردی و روابط انسانی مطلوب استاد با دانشجویان است. این مضمون بیانگر علاقه، انگیزش، نگرش یا ارزش­گذاری می­باشد. متغیرهایی نظیر توانایی ایجاد ارتباط صمیمی با فراگیران، دسترس بودن در ساعات غیردرسی، عدم استفاده از تقویت­کننده­های منفی، توانایی ایجاد انگیزه یادگیری در فراگیران و استفاده از روش­های مناسب برای برقراری ارتباط با فراگیران را در بر می­گیرد. اگر اساتید حتی در بهترین سطح دانش و تخصص باشند اما فاقد مهارت­های ارتباطی و عاطفی باشند، نمی­توانند در فراگیران نفوذ کرده موجب تسهیل یادگیری شوند. این تعاملات به منظور هدایت و راهنمایی دانشجو بسیار مهم بوده و سبب صمیمیت بیشتر بین اساتید و دانشجویان خواهد شد. توجه به مولفه قدرت ارتباط موجب ایجاد محیط دوستانه و تعاملی و نبود تبعیض در کلاس درس می­گردد. چنانچه این رابطه به خوبی برقرار شود؛ هدف ­های آموزشی با کیفیت و سهولت بیشتری تحقق می­یابد (Sattari, 2014). زیرا مدرسی که علاقمند به توسعه ارتباط با فراگیران خود می­باشد، علاوه بر آنکه گوینده خوب و فعالی در کلاس درس است، شنونده خوبی نیز هست .برقراری ارتباط دانشجو با استاد نه تنها باعث اعتماد به نفس و انگیزه یادگیری در دانشجو می­گردد تا حدودی زیادی سازنده جوی است که می­تواند یادگیری را دلنشین و آسان یا بالعکس، آن را خسته­کننده و

دشوار سازد. Singleton & Newman (2009)، بر این باورند که اساتید دانشگاه در اداره کلاس­های خود باید به سمتی حرکت کنند که دانشجویان، متفکر، خلاق و مستقل پرورش یابند و لازمه این کار داشتن انعطاف و برخورد دوستانه و همراه با احترام با دانشجویان می­دانند.

 نتایج تحقیق((2019 Ehsani-Chimeh & Karamali , Salimi Yaghoubi, نشان داد؛ برقراری ارتباط صمیمانه با دانشجو و تسلط بر موضوع درس اهمیت بسیار بالایی برای دانشجویان در ارزشیابی اساتید دارد. برقراری یک ارتباط مناسب می­تواند موجب ایجاد انگیزه و حتی پیشرفت تحصیلی در دانشجویان گردد. اگر ایجاد ارتباط مناسب و تبادل اطلاعات و افکار بین دانشجو و استاد به خوبی برقرار گردد ادراک کامل و یادگیری نیز به بهترین صورت انجام خواهد گرفت.

اخلاق حرفه­ای اساتید یکی دیگر از یافته­های پژوهش حاضر بود؛ توجه به رشد و توسعه همه جانبه و به ویژه اخلاقی استاد، می­تواند منجر به بهبود عملکرد کلاسی دانشجویان شود. بر این اساس هدف از به­کارگیری اخلاق حرفه­ای در تدریس ترسیم اصول اخلاقی پایه­ای است که مسئولیت­های حرفه­ای اساتید را مشخص می­سازد و یکی از ابعاد تاثیرگذار در نهادینه­کردن رویکردهای اخلاقی در رفتار حرفه­ای دانشجویان و اساتید استKoster & Dengerink, 2008)). اساتیدی که اصول اخلاق حرفه­ای مانند رعایت حقوق فراگیری، تعاملات مطلوب علمی و اجتماعی با دانشجویان، را در فرایند تدریس و آموزش رعایت می­کنند، موجب ارتقای کیفیت فرایندهای یاددهی-یادگیری می­شود. این ویژگی­ها؛ حس مسئولیت طلبی در یادگیری و آموزش، شوق به آموختن و انگیزه بیشتر برای یادگیری را در دانشجویان تقویت می­کند(2013  .(Babasafari, Marzoghi, Faqih & Torkzadeh, صلاحیت شخصیتی و فردی همان رفتار مشاهده شده اساتید است که نمود ابعاد شناختی و عاطفی در عمل است. این بعد نشانگر آن است که گفتار و کردار مدرس در ساختن محیط تدریس- یادگیری اثربخش نقش کلیدی دارد. متغیرهای تشکیل­دهنده این عامل شامل احترام گذاشتن به دیدگاه­های دیگران، وقت شناسی و حضور به موقع در کلاس، شوخ­طبعی و برخورداری از روحیه مناسب در زمان تدریس، رعایت عدالت بین فراگیران می­باشد. توجه به مولفه شخصیتی موجب می­شود که دانشجویان از رفتارهای اساتید الگو برداری کنند توجه به مولفه فردی و داشتن شخصیت مناسب می­تواند باعث رضایت بالای دانشجو در طول فرآیند تدریس گردد.(2017)  Najafi, Maleki, Farhani Farmahini & Jafari Harandi، در نتایج پژوهش­های خود اذعان نمودند که از نظر دانشجویان اعتماد به نفس، شخصیت و متانت، خوش اخلاقی، نظم از اهمیت بالایی برخوردار است. آنها معتقدند که در امر تدریس نه تنها آموزش استاد، بلکه شخصیت و منش و رفتار او در کلاس می­تواند در افزایش شور و شوق و انگیزه دانشجو برای یادگیری و در نهایت ارتقاء آموزش موثر باشد. به­عبارت دیگر، در فرایند تدریس فقط تجارب علمی و دیدگاه­های علمی استاد نیست که موثر واقع می­شود، بلکه تدریس اقتضائات خاص خود را دارد و شخصیت استاد در ایجاد شرایط یادگیری و تغییر و تحول فراگیران بسیار موثر است. خصوصیات رفتاری همچون؛ صداقت، رفتار عادلانه، انعطاف پذیری، وقت شناسی و ... منجر به تدریس موفق می­شود.

در پژوهشSiti Nurul, Azkiyah, Amirul & Mukminin (2017) ویژگی شخصیتی یکی از مولفه­های اصلی در کیفیت تدریس اساتید شناسایی شده است. همچنین در پژوهش انجام شده توسط((2016 Asadi & Khalili، که به بررسی عوامل اصلی و بنیادی تدریس اثربخش در آموزش عالی از دیدگاه دانشجویان و اعضای هیأت علمی انجام شده است شایستگی شخصیتی از دیدگاه اعضای هیأت علمی و دانشجویان مولفه اصلی در تدریس اثربخش شناسایی شده است.

 مدیریت کلاس نیز یکی از مولفه­های اثرگذار در شایستگی تدریس اساتید شناسایی شد.  این مضمون بیانگر مهارت اساتید در زمینه خلق و ساختن محیط یادگیری سازنده به­منظور فعال و درگیر کردن هرچه بیشتر دانشجویان در فرایند یادگیری در کلاس درس است. ایجاد محیط آموزشی و یادگیری مناسب در کلاس، ایجاد پویایی و فضای شاد و نشاط متناسب با یادگیری در کلاس درس و دقت در مدیریت زمان و فراهم ساختن مدیریت کلاسی دموکراسی محور، کیفیت تدریس را افزایش می­دهد. محیط شاد و مفرح کمک می­کند که خلاقیت و توانایی­های دانشجویان بروز کند و انگیزش و امنیت ذهنی آن­ها افزایش پیدا کند. مدرس باید محیط آموزشی و امکانات یادگیری را چنان سازمان­دهی کند که به صورتی زنده و منطقی با زندگی فراگیران ارتباط پیدا کند. زیرا روش های نو و ابتکاری منطبق با زندگی آن­ها موقعیت کلاس را جذاب­تر کرده و رغبت و تلاش آن­ها را در یادگیری افزایش می دهد. هرچه جو کلاس درس خالی از استرس و اضطراب باشد و رابطه قوی انسانی واجتماعی بین استاد و دانشجویان و دانشجویان با یکدیگر برقرار باشد، نگرش مطلوب­تری نسبت به یادگیری پیدا می­کنند(Jafari Sani, Balochzade & Bahmanabadi, 2013). در پژوهشAsadi & Maleki (2018) Abdolmaleki, که به شناسایی مولفه­های تدریس اثربخش از دیدگاه دانشجویان برنامه ریزی درسی پرداختند شده است یکی از مولفه­های اصلی شناسایی شده در پژوهش مدیریت کلاس بود. همچنین(2019) Lazarides & Buchholz، در پژوهش خود به بررسی کیفیت تدریس ادراک شده توسط دانشجویان پرداختند. نتایج نشان داد مدیریت کلاس­ و حمایت استادان باعث کاهش اضطراب دانشجویان و افزایش کیفیت تدریس می­شود. همچنین در پژوهش(Hubackova (2015 مدیریت کلاس یکی از مولفه­های اصلی در تبیین پدیده تدریس اثربخش شناسایی شد.

به طور کلی می­توان گفت قابلیت اعضای هیأت علمی ضامن بقا و تداوم نظام آموزشی و دستیابی به هدف­های والا است. بنابراین هرچه قابلیت و توانمندی اعضای هیأت علمی افزایش یابد، به همان میزان کیفیت تدریس بهبود می­یابد و اعضای هیأت علمی در انجام وظایف و فعالیت­های حرفه­ای خود عملکرد بهتری خواهند داشت.  اعضای هیأت علمی با کسب توانمندی و قابلیت­های لازم در خود به واسطه کسب شایستگی­های شناختی، عاطفی، رفتاری منجر به نوآوری در زمینه آموزشی و پژوهشی برای دانشگاه خواهند شد. هچنین مطلوب بودن شایستگی تدریس ادراک شده منجر به ارتقای دستاوردهای تحصیلی دانشجویان می­گردد. بنابراین لازم است به انواع قابلیت­ها ضروری برای رسیدن به موفقیت حرفه­ای مجهز شوند.